• Şunu ara:
    DADAŞ OCAKLARI
    14Ağu, 2023
    SULTAN ALPARSLAN VE ANADOLU RÜYASI

    SULTAN ALPARSLAN VE ANADOLU RÜYASI

    1029 Ocak ayında Selçuklular ile Karahanlılar amansız bir savaşa hazırlanmaktadır. Selçukluların başında Çağrı Bey ve Tuğrul Bey kardeşler hüküm sürmektedir. Ulaklar Çağrı Beye bir oğlunun olduğunun müjdesini ulaştırmaktaydı. Çağrı Bey bu müjdeli haberi yapılacak olan savaşta zaferin nişanesi olarak yorumladı. Oğluna Alparslan adını verdi. Alp; yiğit, dürüst, çalışkan ve erdemli anlamlarını bünyesinde barındırıyordu. Arslan ise, güçlü, kudretli ve cesur demekti. Çağrı Bey, oğlu Alparslan’ı küçük yaşlardan itibaren emrine ordular vererek yetiştiriyordu. Çağrı Bey’in hastalanmasından itibaren de ordunun başına geçen bu çocuk Gazneli ve Karahanlılara karşı babasının oğlu olduğunu gösteren büyük başarılar sergilemekteydi.

    Gazneliler, Karahanlılar ve Büveyhoğulları ile anlaşmak suretiyle müzminleşen meseleyi kökünden halletmek için Selçukluların üzerine sefer düzenledikleri sırada Sultan Mahmut’un vefat etmesi üzerine yerine tahta geçen oğlu Mesud büyük bir orduyla Horasan üzerine sefere çıkmıştı. Gazneli ordusu Selçukluları ağır bir yenilgiye uğratınca babasından izin alan Alparslan kısa sürede savaş alanına yetişerek zafer sarhoşu Gaznelileri mağlup etmişti. Akabinde Karahanlılar üzerine sefer düzenleyerek 1049 yılında zafer kazanmıştı.

    Tuğrul Bey’in evladı olmamıştı. 1040 yılında Gaznelilere karşı kazanılan Dandanakan Savaşı’ndan sonra Horasan’daki toprakları kimin yöneteceğine dair yapılan toplantıda Çağrı Bey sultanlık talebinde bulunmamış kardeşi Tuğrul Bey’e bağlı bir komutan olmayı yeğlemişti. Hatta 1059 yılında Tuğrul Bey’ e karşı isyan eden üvey kardeşi İbrahim Yınal’a karşı da oğulları Alparslan ile Kavurt’u gönderip isyanı bastırtmıştı.

    1063 yılında Tuğrul Bey’in vefatı üzerine Selçuklu veziri Amidül Mülk, Tuğrul Bey’in evlatlığı Süleyman’ı tahta çıkarmıştı. Gerekçe olarak Tuğrul Bey’in vasiyeti olduğunu ileri sürmüştü. Böylece devleti kendisinin yönetme emelini gizliyordu. Bu fiili duruma Arslan Yabgu’nu oğlu Kutalmış Bey ile Çağrı Bey’in oğlu Alparslan itiraz ettiler. Aslan Yabgu Gaznelilerin bir hilesiyle oğluyla birlikte hapse atılmıştı. Babası Aslan Bey 1032 yılında hapiste ölmüş, bir şekilde kurtulmayı başaran oğlu Kutalmış Bey tahtın varisi olarak dönmüştü. Kutalmış Bey, başkent Rey’i kuşatınca vezir durumun vahametini anlamış Alparslan adına hutbe okutarak sultan ilan etmişti. Kutalmış Alpaslan’ın sultanlığını da tanımayarak isyanına devam ettirmişti. Kutalmış, Milh arazisine su bağlatarak bataklığın daha da genişlemesini sağlamıştı. Böyle yaparak Alparslan’ın kendisine ulaşmasını engellemek istiyordu. Nihayetinde iki ordu bataklık alanda karşılaşmıştı. Alparslan, Kutalmış Bey’e elçiler göndererek barış talep etmiş, Kutalmış ve onun yanında yer alanlar, Alparslan’ın bataklığa saplanıp kalacağını umarak onun teklifini geri çevirmiştiler. Alparslan ve ordusu karşı tarafa geçip Kutalmış’ın ordusu ile savaşata onu mağlup etmişti. Kutalmış kaçarken atından düşerek ölmüştü. Alparslan Rey şehrine gelerek Selçuklu tahtına oturmuştu.

    Kendisine Nizamül Mülkü vezir tayin etmişti. Eski vezir Amidül Mülk ise daha sonra darbe yapma ihtimaline karşılık öldürülmüştü.

    Alparslan’ın sultanlığına karşı girişilen isyanlar bunlarla sınırlı değildi. 1065 yılında bu kez kardeşi Kavurt isyan ederek sultanlık iddiasında bulunmuştu. Sultan, isyanın cezası devlet geleneğinde ve töresinde ölüm olmasına rağmen kardeşini tereddüt etmeden affetmişti. Buna rağmen Kavurt verdiği sözde durmayıp tekrar isyan etmişti. Bu defa isyanının gerekçesi Alpaslan’ın1066 yılında Karahanlı Prensiyle evlendirdiği oğlu Melikşah’ı veliaht ilan etmesiydi. Bu isyanında kendi adına hutbe okutan, sikke kestiren Kavurt, Alparslan tarafından yine affedilmişti.

    Bir başka isyan ise Selçuk Bey’in soyundan Yusuf Bey’in oğlu, Alpaslan’ın kız kardeşi Cevher Hatun’un kocası Erbasan’ın isyanıdır. İsyanın başarısız olması üzerine Erbasan Afşin Bey’e yakalanmamak için Anadolu’ya geçip Bizans’a sığınmıştı. 1071 yılındaki Malazgirt Savaşı’nda Bizans yanında saf tutmuştu. Kısaca Alpaslan’ın doğumundan Selçuklu tahtına sultan olarak çıkışına ve sultanlığını pekiştirene kadar geçen çalkantılı olaylar onun zorlu bir ortamda iyice yetişmesine hizmet etmiştir Bundan sonraki olaylar sultanlığından şehit edilmesine kadar geçen süreyi kapsamaktadır.

    Vatan Arayışı

    Selçuklu Devleti’nin kurucusu Selçuk Bey aslında dönemin güçlü devletleri arasında sıkışıp kalmış bir boy beyidir. Gazneliler, Karahanlılar, Samanoğulları, Büveyhoğulları gibi doğuda güçlü devletlerin mevcudiyeti onu batıya yönelmeye mecbur etmiştir. İlk önceleri denge politikası izleyerek beyliğinin silahlı birlikleriyle güçlü devletlere paralı askerlik yapmıştı. Kendisi de bu birliklerin subaşısıydı. Genç yaşına rağmen giderek itibarı artan Selçuk Bey’den Oğuz Devleti’nin Yabgusu ve hatunu rahatsızlık duymaya başlayınca kendisine bağlı Oğuz boylarıyla yer darlığı ve otlak azlığından dolayı Maveraünnehr’e göç etmişti. Batıda da Abbasi ordularıyla karşılaştıktan sonra Cend şehrinde Müslüman olup; Oğuz Yabgusu’nun “ Vergi memurlarına ben kâfirlere haraç vermem.” diyerek 1037 yılında bağımsızlığını ilan etmişti. Bu süreçte yapılan savaşlarda Çağrı ve Tuğrul Bey’in babası Mikail Bey şehit düşmüştü. Böylece batıdaki Abbasi Devleti ile savaşma ihtimali büyük ölçüde ortadan kalkmıştı.

    Çağrı Bey devleti için hayal ettiği verimli alanların mevcudiyetini Anadolu’ya yapmış olduğu seferler esnasında yerinde görmüştü. Anadolu’nun kapısı hükmündeki Ani’yi almak için seferler düzenlese de kesin bir sonuç alamamıştı. Onun Anadolu hayalini oğlu Sultan Alparslan Ani’yi alarak ve 1071 yılında Malazgirt Savaşı’nı kazanarak gerçekleştirmiştir. Alparslan bu durumu:

    “ Kıyamete kadar milletime yurt olacak bir ülke fethettim.” diyerek belirtmiştir.

    Yükseltisi oldukça fazla olan Anadolu’nun (1034 m) Bizans zamanında kıyı kesimleri hariç iç ve doğu kesimleri boş denecek kadar yerleşmeden yoksundu. Doğuda Ani ve Erzurum gibi garnizon şehirleri vardı. Bu şehirler, Anadolu’ya doğudan gelecek saldırıları bertaraf etmek için kurulmuştu. Görevleri imparatorluk birlikleri gelene kadar kalelerini savunmaktı. Korumasız ve boş haliyle Anadolu Türklerin yerleşmesine amade bir durumdaydı. Özellikle Anadolu’nun doğu kısmının yükseltisinin oldukça fazla olması ve yaylalarının çokluğu hayvanlar için yaz boyunca taze otlaklara sahip olmak, kış için alaf demekti. Geniş otlaklar yaz-kış sürülerin rahatlıkla beslenmesini sağlarken askeri açıdan yüksek rakımdan alçak rakıma yapılan akınlar Türklere üstünlük sağlıyordu.

    Türklerin hayvancılıkla uğraşan göçebe boyları uygun yaşam alanları bulanları yerleşik düzene geçmişti. Bu yüzden Selçuklu iskân politikasında Anadolu’ya fetih için gönderilen beylere aldıkları toprakların beyliğinin verileceği vaat edilmişti. Bu hareket tarzı Anadolu’nun fethi çabuklaştırmış 1077 yılında İzmit alınarak İstanbul önlerine kadar gelinmişti.

    Alparslan’ın Kişiliği

    Değindiğimiz gibi alp; yiğit, dürüst, çalışkan ve erdemli anlamlarını bünyesinde barındırıyordu. Aslan ise, güçlü, kudretli ve cesur demekti. Uzun boylu kıvrık bıyıklı Türk ırkının güzel bir timsali olan Alpaslan, ı Osmanlı sultanı Yavuz Sultan Selim Han kendisine rehber edinmişti.

    Yiğit bir askerdi: Kutalmış Alparslan’ın sultanlığını tanımayarak isyan hareketini devam ettirip, Milh arazisine su bağlatarak bataklığın daha da genişlemesini sağlamıştı. Alparslan atını bataklığa sürüp önce kendisi daha sonra ordusu karşı tarafa geçirmişti. Kutalmış’ın ordusu ile savaşa tutuşup onu mağlup etmişti. Bu olay onun ne denli gözünü budaktan sakınmayan bir yiğit olduğunun göstergesidir. Çocukluğundan itibaren sayıca az birlikleriyle kendinden kalabalık orduların karşısına çıkma cesaretini göstermiş cengâver bir askerdir. Malazgirt zaferi onun komutanlık tacıdır.

    Dürüst Bir Yönetici: Yapmış olduğu anlaşmalara sadık kalmaya hassasiyet gösteren bir idarecidir. Siyasetin ahlaklı iki şahsiyet arasında yapılacağına inanırdı. Bu konuda nesnel bir ahlak anlayışına sahip olduğu açıktır.

    Çalışkan Bir İnsan: Ömrü milletine ve vatanına gece gündüz demeden hizmetle geçmiştir. Gerek babasının döneminde ona yardımcı olarak gerekse babası Çağrı Bey’in ölümünden sonra Sultan olarak önemli başarılara imza atmıştır. 1072 yılındaki vefatı da Barzan Kalesi’ni aldığı esnada olmuştur.

    Erdemli Bir Müslüman: Fakirler için din ve dil ayrımı yapmaksızın hizmet veren aşhaneler, misafirhaneler yaptırması onun “Adil Sultan” olarak anılmasına sebep olmuştur. Abbasi Halifesi tarafından kendisine verilen “Cihan Sultanı” ve “ Fethin Babası” unvanlarına rağmen halkın vermiş olduğu “ Adil Sultan” olarak anılmaktan hoşlanması da onun erdeme verdiği önemdendir.

    Güçlü ve Metanetli Oluşu: Sayıca kendisinden oldukça fazla Bizans askerinin kendilerine yaklaştığını haber veren ulağa: “ Biz de onlara yaklaşıyoruz.” diyerek cevap vermesi onun güçlü kişiliğinin göstergesidir.

    İhtiyatlı Bir İnsan: Casusların sunduğu bilgileri kul hakkına girmek endişesiyle iyice tetkik edip farklı kaynaklardan doğrulamadan hüküm vermekten çekinen bir şahsiyettir, Alparslan. Bir gün namaz kılarken yanına vezirinden şikâyet eden bir mektup bırakılmış, vezirine bazı isimler vererek onlara çeşitli görevler vermesini tembihlemişti. Böyle yapılınca; o kişilerin uğraşları olduğundan dedikodu yapmak için zaman bulamayacaklarını tembihlemiştir.

    Mütevekkil ve Affedici: Ölümcül yara aldığı suikasttan sonra, ordusuyla gururlandığını, her sefer arifesinde Allah’a dua edip yardım dilerken, bu defa kimsenin yenemeyeceği ordusuyla Çin’i dahi fethedebileceği duygusuna kapıldığını ve böylece kibre düşerek Allah’a karşı saygısızlık ettiğini, bu yüzden cezalandırıldığını ifade etmişti. Bir başka konuşmasında “Biz, ülkeleri Allah’ın izni ile silah kuvveti ile aldık. Temiz Müslümanlarız, bidat nedir bilmeyiz. Bu sebepledir ki Allah, halis Türkleri aziz kıldı.” Onun bu samimi sözlerinden mütevekkil bir Müslüman olduğu kolayca anlaşılır. Türkler İslam’ın dört kapısı diyebileceğimiz dört büyük sahabeden Hz. Ali kapısından İslam’a girmişlerdir. Hz. Ali savaşçı yanıyla alp; ilim yanıyla erendi. Bu yönleriyle Hz. Ali, alperen olarak Türkler için mükemmel bir önderdi.

    Birçok kez kendisine karşı verdiği sözleri unutarak isyan eden kardeşi Kavurt’u bütün isyanlarında yenmiş olmasına rağmen yine de affetmiştir. Kendisine karşı yapılan kötülüğe her defasında iyilikle karşılık vermesini bilmişti. Bu davranışında büyük ihtimalle aşağıda değindiğimiz ayet ve hadisler etkili olmuştu:

    Yine onlar, rablerinin rızasını elde etmek için sabreden, namazı dosdoğru kılan, kendilerine rızık olarak verdiklerimizden Allah yolunda gizli açık harcayan, kötülüğü iyilikle savan kimselerdir. İşte dünya hayatının güzel sonu (cennet) sadece onlarındır.( er-Ra’d,22)

    Bugün yaptıklarınız yüzünüze vurulmayacak, Allah sizi affetsin! O, merhametlilerin en merhametlisidir. (Yusuf,92)

    Onlar bollukta da darlıkta da Allah yolunda harcarlar, öfkelerini yenerler, insanları affederler. Allah işini güzel yapanları sever.( Ali İmran,134)

    “–Ey Kureyş topluluğu! Şimdi benim, sizin hakkınızda ne yapacağımı sanırsınız?” diye sordu. Kureyşliler: “–Biz Sen’in hayır ve iyilik yapacağını umarak; «Hayır yapacaksın!» deriz. Sen, kerem ve iyilik sahibi bir kardeşsin! Kerem ve iyilik sahibi bir kardeş oğlusun!..” dediler.

    Bunun üzerine Efendimiz -aleyhissalâtü vesselâm-: “–Ben de Hazret-i Yûsuf’un kardeşlerine dediği gibi; «…Size bugün (eski yaptıklarınız sebebiyle) hiçbir başa kakma ve ayıplama yok! Allah sizi affetsin! Şüphesiz O, merhametlilerin en merhametlisidir.» diyorum. Haydi gidiniz, artık serbestsiniz!” buyurdu. (İbn-i Hişâm, IV, 32; Vâkıdî, II, 835; İbn-i Sa’d, II, 142-143. 3)

    İyi Bir Hatip: Onun 26 Ağustos 1071 yılında Malazgirt Savaşı’nda önce ordusuna yapmış olduğu konuşma dillere destandır. Türk-İslam tarihinde dönüm noktası olmuştur:

    “ Biz ne kadar az olursak olalım, onlar (Bizanslılar) ne kadar çok olurlarsa olsunlar, bütün Müslümanların minberlerde bizim için dua ettikleri şu saatte kendimi düşman üzerine atmak istiyorum. Ya muzaffer olur, gayeme ulaşırım; ya da şehit olarak Cennet’e giderim. Sizlerden beni takip etmeyi tercih edenler takip etsin. Ayrılmayı tercih edenler gitsinler. Burada emreden sultan ve emredilen asker yoktur. Zira bugün ben de ancak sizlerden biriyim, sizlerle birlikte savaşan gaziyim. Beni takip edenler ve canlarını Yüce Allah’a adayanlardan şehit olanlar Cennet’e, sağ kalanlar ise ganimete kavuşacaklardır. Ayrılanları ahrette ateş; dünyada da alçaklık beklemektedir. (Köymen, Mehmet Altay 1992. Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi III: Alparslan ve Zamanı, Ankara: Türk Tarih Kurumu, s. 31.)

    Çağrı Bey’in 40 yaşındayken dünyaya gelen oğlu Alpaslan 40 yaşına vardığı en verimli çağında bir suikastla şehit edilerek hayata gözlerini kapamıştır. Amcası Tuğrul Bey siyasi, babası ise askeri dehaydı. İki üstün meziyet adeta Alparslan’ın şahsında karar kılmıştı. Tarihi kaynaklar onun: disiplinli, Nizamiye Medreselerini büyüten ilim ve edebiyat aşığı, spor yapmaktan hoşlanan, sert karakterli ve cesur aynı zamanda da şefkatli ve merhametli olduğunda hemfikirdirler. Kendisine karşı birçok kez isyan eden yakınlarını mağlup ettiği halde affetmesi merhametin sınırlarını zorlayacak derecededir. Onun bu özelliğine şu olay misal verilebilir. Maveraünnehir seferi esnasında karşısına çıkan şehir ve kaleleri ele geçirerek ilerlerken Barzan Kalesi’nde direnişle karşılaşmıştır. Kalenin komutanı Yusuf Harezmî, Selçuklu kuşatmasıyla başa çıkamayacağını anlayınca teslim olacağını söyleyerek Alpaslan’ın huzuruna çıkarılmayı talep etmiş. Huzura çıkarıldığında çizmesine saklamış olduğu hançerle Alparslan’a saldırarak şehit etmişti. Sultanlığı boyunca dâhili ve harici bütün olumsuzluklara rağmen başarılı olan Sultan Alparslan genç yaşta hayata veda etmişti.

    KAYNAKÇA:

    Mükrimin Halil Yinanç, Selçuklular Devri: Anadolu’nun Fethi.

    Ebü’l Ferec, Tarih ( Çev. Ömer Rıza Doğrul, 1945),

    Fahrettin Kırzıoğlu, Anı Şehri Tarihi San Yayınevi 1982.

    Osman Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, Ötüken Neşriyat 2018

    Osman Turan; Selçuklu Tarihi ve Türk-İslam medeniyeti, 1965

    Ali Sevim, Selçuklu Devletleri Tarihi, Tarih Kurumu Basımevi, 1995.

    Muharrem Kesik, 1071 Malazgirt, Zafere Giden Yol, Timaş Yayınları, 2014.

    Mustafa Alican, Mehmet Eraslan, Selçukluları Yeniden Keşfetmek, Timaş Yayınları 2014.

    Tashih: Prof. Dr. Selçuk GÜNAY

    Yazan: Reşat COŞKUN

    DADAŞ OCAKLARI
    14Ağu, 2023
    BİR ZAMANLAR BİZE AİT OLAN ŞEHİR

    BİR ZAMANLAR BİZE AİT OLAN ŞEHİR

    Ömer Özgödek kardeşim, benden Erzurum’la ilgili bir yazı yazmamı istedi. Yerel yazmaya son vermiştim. Kardeşimi de kıramazdım. Yerelden cihanşümula yönelen bir yazı yazayım dedim. Erzurum nasıl bir şehirdi? Sorusunu hareket noktası alarak yazıma başladım.

    Eski Erzurum her şeyden önce bir Türk-İslam şehridir. Türk şehri oluşu gökle bağının olmasındandır. Bu bağ inancını gökle ilişkilendirmeyle başlayan, iki takvim yapmakla taçlanacak derinlikteydi. Bu tavrının İslam’la müşerref olduktan sonra:

    Medreseleriyle, dini samimi ve saf yaşayışıyla bir İslam şehridir. Şehir bu iki özelliğini 1985 yılına kadar az çok korumuş olmakla beraber daha sonraki yıllarda tarihi şehirden hoyratça uygulamalarla tahrif edilmiş şehre dönüştürülmüştür. Benim burada anlatmaya çalıştığım şehir tahrif edilmeden önceki şehirdir. Yeni ortaya çıkan şehrin menfi veya müspet eleştirisini artık başkaları yazabilir. Dedim ya Erzurum yazmıyorum… Eski Erzurum beynelmilel olduğu için onun mazideki vakarını teşkil eden yanlarını yazıyorum.

    Müslümanların medeniyet bağlamında vücuda getirdikleri şehirler iki farklı yönüyle diğer medeniyetlerin şehirlerinden ayrışır. Bizim şehirlerimizin mükerrem ve münevverdir. Mükerrem yanı iyilik ve güzelliklerde yarışan insanların bu beldelerde yaşamasındandır. Münevverdir, ilim ve hikmet öğreten müesseseleri vardır. Bu iki özellik gökle bağ kuran iki kanattır. Şehir iki kanadıyla uçan bir kartaldır.

    Soyut ruhun mimari ile somutlaşmasıyla şehrin bedeni oluşturulur. Bir milletin bir medeniyetin şahsiyeti mimarisinden şavkını dışarı sızdırır. Bizim medeniyetimizin mensupları ilahi bir emirle ve bir görevle yeryüzünü imar etmekle mükelleftir.

    Farabi’nin erdemliler şehri anlamına gelebilecek Medine-tül Fazıla eserinden bize ait şehirlerin ilk vasfının erdemli insanların yani iyilik ve güzellikte yarışan insanların yaşadığı mekânlardır şehir. Diğer yanı da bu mekânın emin bir mekân oluşundadır. “ Rabbim! Bu şehri güvenli kıl. Beni ve evlatlarımı puta tapmaktan uzak tut.” İbrahim 14/35. Şehrin yöneticisi Şehr-ül Emindir.

    Beled’ül-Emin Bizim şehirlerin emin olma yönünü öncelikli kılar. Şehrin taşrayla sınırını eminlik belirler. Taşra eminliğin ortadan kalktığı veya kısmen de olsa yara aldığı yerdir. Beldeyi emin bir mekâna dönüştüren İslam’ın asli gayelerinden birisi olan emin insandır. Bir şehir bir bakıma emin insanlarından dolayı emin belde hüviyetine bürünür. Mekânı şekillendiren insandır. Ruhunu ve aklını sanatkârane mekâna nakşeder.

    Bir şehrin güvenli olmasının göstergeleri nelerdir? Bu sorunun cevabı olarak İslam toplumunda Zarureti Diniyye kavramıyla ifade edilen dinin asli gayesi diyebileceğimiz beş husus ortaya çıkar:

    Can emniyet, Akıl emniyeti, Mal emniyeti, Din emniyeti, Neslin emniyeti.

    İnsan için öncelikli olan can emniyetidir. İslam’ da insan Allah’ın yeryüzünde halifesidir. İster şahıs ister toplum isterse de devlet olsun kimse kimsenin canına kast edemez. İnsan, ana karnındaki bebekten yaşı kemale ermişe varıncaya kadar dokunulmaz varlıktır.

    Herkes birbirine emanettir; evlatlar ana-babaya, öğrenciler öğretmenlere, yoksullar zenginlere, hastalar sağlara emanettir. Böyle uzayıp gider liste. Kimse kimsenin sahibi değildir. Herkes yaratanın mülküdür…

    Din emniyeti, İslam kendisinden olmayan inançların yaşamasına hukuki çerçevede kalmaları şartıyla Müsaade eder. Gayri Müslimlik öldürülme sebebi değildir.

    İslam, akıllı olanı muhatap aldığı için akıl yoksunlarını muhatap alıp mükellef tutmaz. Aklı geçici de olsa zaafa uğratan uyuşturucunun her türüne bu sebeple müsaade etmez. İslam şehirlerinde aklın geçici süreyle de olsa baskılanmadığı mekânlardır.

    İslam, kişinin emeğinin ürünü olan veya miras yoluyla intikal eden malını kimsenin resmi veya gayrı resmi yollardan gaspına müsaade etmez.

    Çocukların yetişkin insan oluncaya kadar her türlü kötülüklerden uzak tutulmasını iyi bir eğitim verilmesini böylece ecdadıyla aidiyet bağı kopmayan nesillerin iyilik ve güzelliklerde yarışmasının yolu açar. İyilik ve güzelliklerin nesillerde devam etmesi ölmüşte olsa sadakayı cariye adı altında ölüye bile dokunan iyiliktir.

    Bizim şehirlerimiz yaşamaktan çok yaşatmayı seven, tahammüllü şehirler olduklarından çok kültürlüdürler. İslam her inanca kendi hukuku ve geleneği ile yaşama imkânı verir ve bunu güvence altına alır. Bu yüzden laiklik gibi Batı’nın göreceli uygulanabilen kurallarına ihtiyacı yoktur.

    Günümüz büyükşehirlerinin en önemli problemlerini uyuşturucu bağımlılığı, cinayetler, hırsızlık, çocuk istismarı ve farklı inançlara saygısızlıkla başlayan yok etmeye çalışan vakalar oluşturuyor.

    Yukarıda ki düşünce sistemi bağlamında kaç şehre bizim diyebiliriz? Buna yaşadığım şehir de dâhildir…

    DADAŞ OCAKLARI
    14Ağu, 2023
    Dadaşlık

    Dadaşlık

    Erzurum erkeklerinin genel olarak dadaş olarak adlandırıldığı malumdur. Aile büyükleri ve toplumda söz sahibi kişiler başta olmak üzere tüm erkeklere Dadaş denir.

    Dadaş kelimesinin kökeni, anlamı ve içeriği ile ilgili, bir kısmı da Erzurum Sevdası dergisinde olmak üzere, çok sayıda makale, akademik yayın, kitap bölümü vardır. Bu sebeple bu kavramın ayrıntılarına girmeyeceğiz. Ancak dadaş kelimesinin kökenine farklı bir etimolojik yaklaşımı belirtmekte fayda var:

    Eskiden at sırtında savaşan Türk okçuları, kendilerine yöneltilen ok saldırılarını püskürtmek için sırtlarını hafif taştan ince yassı bir taşla bağlıyorlardı. Zırh ağır olduğu için, at sırtında zırh kullanmak hareket kabiliyetini sınırlar, bu nedenle böyle bir teknik geliştirilmiştir. Sırta bağlanan bu taşa dal taşı (arka taş) deniyordu. Savaş alanında ve düşman topraklarının keşfinde kaygı duymadan dayanabilecekleri dal taşlı okçular için vazgeçilmez, en güvenilir yol arkadaşı haline geldi. Dilde söyleniş kolaylığı nedeniyle, zamanla azalan ünlü-ünsüzlerin kullanılması nedeniyle bu terim, günümüze ulaşan son haliyle bir dadaş biçimine dönüşmüştür. İlerleyen zamanlarda Erzurum ve civarında yaşayan insanlar, kendisine çok güvendikleri, asla ihanet etmeyeceklerine emin oldukları, sırtını endişe etmeden dayayabilecekleri, kendi canından ve kanından saydıkları insanları, dostlarını bu tabir ile tanımlamışlardır. Yani dadaş aslında güven, cesaret, yiğitlik ve cüretkarlığı ifade eden bir sıfattır.

    Doç. Dr. Mahmut Tezcan “Erzurum Kültürü ve Kişiliği” adlı makalesinde dadaşın genel özelliklerini şu şekilde sıralar:

    • İyi silah kullanır.

    • Güzel cirit oynar, iyi bir sporcudur, yaman ata biner.

    • Erzurum Barlarını bilir ve oynar.

    • Maddiyata paraya önem vermez.

    • Figürlerinde ağırbaşlılık, mertlik okunur.

    • Canlı, çevik, atiktir.

    • Arkadaşlık duyguları üstündür.

    • Yalan, dolan, hile nedir bilmez.

    • Hiçbir ana elini kana bulamış dadaşa sütünü helâl etmez. Bu açıdan düşünüldüğünde Erzurum’da kan davalarının bulunmaması dikkat çekicidir.

    • Fedakâr ve hoşgörülüdür.

    • Düşkünleri korur.

    • Kötülüğe ve güce karşı boyun eğmez.

    Tabii ki bunlara eklenecek başka hasletler de vardır. Şimdi dadaşı dadaş yapan bazı hasletleri kısaca inceleyelim:

    Cesaret

    Dadaş, delicesine bir cesarete sahiptir. Erzurum uğradığı hiçbir düşman işgalinde Türk ordusunu yalnız bırakmamış, kadınıyla erkeği ile düşmana karşı durmuştur. Prof. Dr. Halit Dursunoğlu, Rıdvan Canım hocanın editörlüğünü yaptığı “Tarihin nabzını tutan şehir: Erzurum” kitabındaki “Meçhul Kahramanlar” adlı makalesinde, meçhul Erzurumluların, ancak masallarda rastlanabilecek kahramanlıklarını anlatmıştır. Bu cesaret sadece savaşlarda değil, hayatın her alanında kendini gösterir.

    Erzurum’un medar-ı iftiharı olan Hüseyin Avni Ulaş, Takrir-i Sükûn Kanunu’ndan sonra İstiklâl mahkemesinde yargılanmaktadır. Pek çok kişiyi ağır şekilde mahkûm eden mahkeme kendisine beraat verir. Bunun üzerine ayağa fırlayan Hüseyin Avni Ulaş

    “– Ne kadar namuslu adam varsa astınız, benim haysiyetimden şüpheniz mi var ki bana beraat veriyorsunuz.”

    Der ve bu çıkışı ile ölümüne kadar gözetim altında yaşar.

    O dönemde ne yazık ki şapka devriminden sonra çıkan isyan bahane edilerek çok sayıda masum idam edilmiştir. Ermeni komitacılara kan kusturan Kırbaşoğlu Fevzi Bey, Kullebi Akif Ağa, Şalçı Şöhret Kadın, Hacı Ali Galip Efendi bunlardan bir kaçıdır. Özellikle Hacı Ali Galip Efendi, isyana katılmak bir yana, valiliği taş yağmuruna tutan isyancılara engel olmaya çalışmıştır. Ancak yargılanma esnasında, savunmasında bu durumu ifade edince kendisine bir şapka verilerek “Al bunu başına tak seni serbest bırakalım” denilmiştir. Belki de normalde takmaktan çekinmeyeceği şapkayı, böyle bir ortamda yapılan teklifle başına geçirmeyi seciyesine uygun bulmadığı için reddetmiş ve bu davranışının sonucu olarak idam edilmiştir.

    Haksızlıklara Direnme

    Erzurum halkı tarih boyunca, moda tabirle diklenmemiş ama haksızlıklara karşı direnmiştir. İlk olarak 1590 yılında bozulan Yeniçeri ocağının haksız ve uygunsuz uygulamalarına karşı ayaklanmış, daha sonra Abaza Mehmet Paşa’nın yeniçerileri tenkiline yönelik hareketine tam destek vermiştir. 1890’daki Ermeni isyanında da dadaşlar devletini yalnız bırakmamış, ayaklanan Ermenilere gerekli dersi kendisi vermiştir. 1906 yılında ise ağır vergiler Erzurum halkını isyan ettirdi. Ancak bu başıbozuk bir isyan değildi. Ayaklanan halk yağmalama ve şiddete asla karışmamış, İstanbul’a gönderdiği telgraflarla şikayetçi olduğu Vali Nazım Paşa’nın görevden alınmasını ve vergilerin makul seviyeye çekilmesini istemiştir. Vali’nin uzlaşmaz tutumuna rağmen aylardır maaş alamayan askerler de bu ayaklanmada halkı desteklemiş ve halk istediğini almıştır.

    Erzurum halkı cumhuriyet döneminde de şehirde anarşist örgütlenmeler asla müsaade etmemiştir. Bunun en bilinen örneği 70’li yılların başında yaşanmıştır (Bu olaya bizzat şahit olan Erdal Güzel, Erzurum’dan Güzel Hatıralar kitabında bu olaya değinmektedir) :

    Marksist öğrenciler, ortada geçerli bir bahane olmamasına karşın, Havuzbaşı’nda Atatürk Anıtı’nın önünde toplanıyor, ideolojileri doğrultusunda çeşitli sloganlar atıp, bildiri okuduktan sonra, topluca üniversiteye yürüyorlar. Rektör Kemal Bıyıkoğlu, diyaloga kapalı, despot bir yönetici olmamasına karşın, protestocular konuşmayı değil, yakıp yıkmayı tercih ediyorlar. Hoca’nın makam odasını basıp, her tarafı tahrip ettikten sonra, rektörün koltuğunu dışarı çıkarıp ateşe veriyorlar. Maalesef polis dahil ilgililer bu güruha mani olmada yetersiz kalıyor. Ancak dadaşlar hazır kıt’a beklemektedir. Olaylar şehir halkında büyük bir infiale yol açmıştır. Binlerce Erzurumlu o zamanın iletişim araçlarının zafiyetine rağmen çok kısa bir sürede organize olarak, sokağa çıkıp, soluğu doğruca üniversitede alıyor. Halkın şaka yapmadığını, bazı hocalar veya polis gibi kalkışmaya toleranslı bakmadığını anlayan sol örgütler geri adım atmak zorunda kalıyor. Bu ve benzeri olaylar canlı olarak göstermiştir ki dadaşlık Erzurum’da bir sınıf değil bu şehirde yaşayan herkesin ortak sıfatıdır.

    Cömertlik

    Dadaşta cömertlik, aynı sahabe döneminde olduğu gibi varını yoğunu verme şeklindedir. Erzurum’da cömertliğin kurumsal adresi ise hanedan adı verilen köklü ailelerdir. Bu aileler, şehrin fukarasını, yolcuları, askerleri yedirip içirip iaşelerini karşılamayı bir iyilik değil vazife olarak görürler. Rahmetli Sıtkı Aras Erzurum’da hanedanlık ve hizmet ruhu adlı eserinde hanedanlık kurumunu ve hizmetlerini geniş anlatmıştır.

    Hanedaların cömertliğini ifade edebilmek için bir örneği anlatalım:

    Kırım harbi sırasında Osman Paşa komutasındaki 1500 kişilik bir birlik Hasankale’den geçmektedir. Asker yaya, çıplak ve hepsinden önemlisi açtır. Şemo oğlu Mehmet Bey isimli bir hanedan Osman Paşa’yı “aş” içmeye davet eder. Paşa sofraya oturur, ancak sofra son derece mükelleftir. Pirinç pilavı ve bir tam kuzu vardır. Sofradan kalkmayı ev sahibinin nezaketine uygun bulmaz ama askerlerinin durumunu düşündükçe sofradakiler de boğazından gitmez. Durumu anlayan ev sahibi paşa’yı eratın sofrasını teftişe davet eder. Paşa hayretler görür ki her 8 askerin önünde kendi sofrasının aynısı vardır. Durumu İstanbul’a bildirir ve Sultan Abdülhamid Mehmet Bey’e bir takdirname gönderir.

    Aşk

    Dadaşta aşk sır kelimesiyle eş anlamlıdır. Aslında bu İslam medeniyetinin bir unsurudur. Aşk neden gizlidir? Neden ifşa edilmez? Bu İslâm alimlerinin, din sosyaloglarının işidir, bunu bilemem, ama bu böyledir.

    Gerek muhabbetullah ehli, gerekse ilâhi aşkın bir yansıması olan beşeri aşk bir yürek sırrı olarak saklanır, açığa çıkması istenmez ve hoş karşılanmaz. Divan edebiyatımızda ve Halk edebiyatımızda bu konuyla ilgili çok güzel eserler vardır. Kanuni Sultan Süleyman’ın:

    Çün Muhibbî cur’a-i cam-ı lebünden oldu mest

    Faş idüp esrar-ı aşkı âleme rüsvâ olur

    beyti en sevdiğim örneklerden biridir. Dadaş aşkını kimseye, bazen sevdiğine bile söyleyemez. Dadaşlığın bazı unsurları zaman içinde aşınsa, bile bu durum günümüze kadar (z kuşağı hariç) devam etmiştir. Yakın bir akrabamızın eşinin kocasına; “Bu kadar yıldır evliyiz, bana hiç seni seviyorum demedin!” sözüne karşı; “Yav sevirıḣ işte” demesi hoş bir nükte olarak anlatılagelir.

    Bir zamanlar “Kola Dadaş” adlı espritüel bir klipte dadaşın bu çekingenliği dile getirilmişti. Kola Dadaş içen genç sevdiği kızı adım adım takip etmekte ama sevdiği söylemeyi büyük bir zül saymaktadır. Muhterem Ağabeyim Şair Hüseyin Kotan’ın Ölirem şiiri de dadaşın gizli aşkını Erzurum ağzıyla çok güzel ifade etmektedir:

    Tahtacılardan aşşaği gelirem

    Düşinirem gara gara

    Bir elim cebimde, öbüründe cigara

    At arabasi gidir önümde.. Soğan yükli

    Yer çelpeşik çamur

    Köşeyi döndüm, O’ni gördüm

    At arabasının önünden geçti

    Bene bahdi

    Off…Gözleri elâ, sanki yanir

    Ele tikildim galdım, ağzım açıh

    Herhal beni deli sanir

    Durdum galdım, dizlerim titirir

    Epey gettiler, bir fıhereye para verdiler

    Neden sonra bir evden içeri girdiler

    Ben galdım gapıde…

    İçeri giremirem, ele üşirem ele üşirem

    Ceryan diregine dayaniram

    O ince yagmur…

    Yağdi yağdi yağdi

    Ben de direginen beraber paslandım…

    Bu imkansız aşk dadaşı yemeden içmeden keser, sararır solar ama aşkını ne sevdiğine ne de başkasına açıklayamaz:

    Ellerim cebimde, düşünirem gara gara

    Heç düşmez oldi dodağımdan cigara

    O gün oldi, bugün oldi hele düşünirem

    Bu ne zor derdimiş

    Oni görsem de, oni görmesem de ölirem

    Erzurumun geçmişinde sırlı aşklarla ilgili hikâyelerden biri, belki de en açıklısı olarak Kân köylü Mahmut Bey’le eşi Zühre Hanımın aşkıdır. (Mehmet Dağıstanlı Yanıkdere romanında bu yaşanmış gerçek hikâyeyi tafsilatıyla nakleder)

    Mahmut bey, beyzade, aynı zamanda kılık kıyafetiyle, tavır ve davranışıyla cirit oynamasıyla tam bir dadaştır. Günün birinde bir cirit oyununda ağır bir yara alır. O oyunu seyreden Saruhanağa’nın kızı Zühre bu yaralı yiğidin bakım ve tedavisiyle ilgilenir. Bu uzun beraberlikte ateş bacayı sarar ve her iki genç birbirlerine delice aşık olurlar. Ancak Saruhan Ağa kızını başka birine verme niyetindedir. Ne kız ne de oğlan duygularına ifade edemezler. Her biri kendi aleminde sararıp solarken Saruhan Ağa kızının hastalığını tedavi etmesi için çırpınır ama tabipler kâr etmez. En nihayetinde Horasanlı Ahir isimli bir otacı hafiye gibi araştırarak, tabiri caizse anahtar kelimelerle kızı yoklayarak derdini çözer. Böylece aşıklar kavuşur. Ancak işin sonu maalesef çok acıklıdır. Mahmut Bey, Kırbaşoğlu Fevzi ve diğer arkadaşlarıyla Deveboynu savaşında Çanakkale’ye eşdeğer bir destan yazarken Ermeni çeteciler çiftliği basar diğer çiftlik sakinleriyle beraber Zühre hanımı da feci şekilde öldürürler.

    Dadaşın diğer bir hasleti de oldukça kıskanç olmasıdır. Bu durum da Erzurum folkloründe dile getirilmiştir. Dadaşın yâri düğüne gidecektir. Gitme demek törede yoktur ama her zaman açık sözlü olan dadaş bu durumda mırın kırın etmeye başlar:

    Güzeller bezenmiş toya giderler

    Sizlere emanet yâr oynamasın

    Ben bilirem reca minnet derler

    Yengüllük edip ay balam tez oynamasın

    İffet

    Alvarlı Efe Hazretleri’nin

    Nisası Ricali hayâdâr idi

    mısraında yer bulduğu gibi Erzurum’un hem erkeği hem kadını son derece iffetlidir. Zamanında çalıştığım kurumdaki saf Erzurum’lu bir çalışanımızın “Hocam her insan hata yapar. Ben de yaparım, ama bende iki yanlış asla olmaz: Hırsızlık ve namussuzluk.” Yani dadaş, birilerinin zamparalık, çapkınlık olarak normalleştirdiği eylemi bir namussuzluk olarak niteliyordu.

    Dadaş Kızı

    Dadaş kızı da kendine özgü hasletlere sahiptir. Dadaş kızının özellikleri en güzel şekilde Erzurum kadın barlarında dile getirilirmiştir. Yaşadığı Coğrafya’nın sağladığı doğal güzellik, Erzurum kültürünün kendisine kattığı kadınsılıkla daha da belirginleşmiştir.

    Honoré de Balzac, Vadideki Zambak romanında, roman kahramanlarından biri olan Madam de Mortsauf’un kızı Madaleine’i tarif ederken “İnsanın bakışlarıyla okşarken kırılacağından korktuğu bri ortaçağ heykelciğine benziyordu” der. Bu ifade aklıma hep dadaş kızının zarafet ve inceliğini getirir.

    Dadaş kızının diğer bir özelliği de aynı erkeği gibi son derece iffetli olmasıdır. Eskiden hanımlar, özellikle genç dullar sokağa çıkarken endamları belli olmasın diye yırtık pırtık ehram giyerler, hatta kambur görünsünler diye omuzlarına içerden bez parçaları yerleştirirlerdi. Günümüz gençlerine çok garip hatta belki de anlamsız gelecek bu uygulamaları çok farklı kaynaklardan dinlemiştim.

    Dadaş kızı her ne kadar ince, zarif ve kadınsı ise de yeri geldiğinde erkeğini aratmayacak kadar şecaat sahibidir. Nene Hatun’lar, Kara Fatma’lar ve daha niceleri bunun yaşanmış örnekleridir.

    Sonuç

    Dadaşlık kesinlikle bir yerel alt kültür unsuru, yahut mikro milliyetçilik kavramı değildir. Dadaşlık Türk-İslam medeniyetini besleyen ana damarlardan biridir.

    Günümüzde yukarıda saydığımız dadaşı dadaş yapan kültürel ögeler maalesef aşınmaya başlamıştır. Ancak geleneklerimizi ve kültürümüzü olabildiğince yaşatmak ve gelecek nesle en azından bilgi olarak aktarmak boynumuzun borcudur.

    Olur ki bir gün birileri öze dönüş hareketi başlatır.                                                                                                               

    Prof. Dr. Uğur Yavuz

    DADAŞ OCAKLARI
    14Ağu, 2023
    DADAŞ KELİMESİNİN ETİMOLOJİSİ VE DADAŞLIĞIN TARİHİ KÖKENİ

    DADAŞ KELİMESİNİN ETİMOLOJİSİ VE DADAŞLIĞIN TARİHİ KÖKENİ

     admin  27 Şubat 2019  0
    Dadaşlık doğmatik ruh asaletidir
     

    İnsanlara verilen yerel adlandırmaların etimolojik kökenleri ve bu deyimlerin bu bölgelerde yerleşmesinin tarihi kökeninin araştırılması aslında halk bilim konusunun içerisine girmektedir. Yerel adlandırmalara örnek olarak Ege bölgesinde Efe, Ankara bölgesinde Seğmen, Elazığ bölgesinde Gakkoş ve Erzurum bölgesinde ise Dadaş adlandırmalarını gösterebiliriz. Söz konusu adlandırmaların anlamlarını Tük Dil kurumunun Büyük Sözlüğünde incelediğimizde şunları görürüz.

    Efe: 1. Yiğit, özellikle Batı Anadolu köy yiğidi, zeybek. 2. Ağabey. 3. Kabadayı: 4. Kaptan 5. Baba 6. Dede 7. Büyük kayın birader.

    Seğmen/Seymen: Genellikle atlı olarak savaşa katılan, kendi içlerinde hiyerarşik bir düzen bulunan yarı askerî güvenlik gücü.

    Gakko(ş): Erkek kardeş

    Dadaş: 1. Erkek kardeş, büyük kardeş, ağabey 2. Delikanlı, yiğit, mert, cesur, külhan beyi, kabadayı, Erzurum bölgesinin efesi 3. Yakın dostlar için kullanılan bir seslenme sözü, arkadaş, ahbap, hemşehri 4. Bebek, bir aylıktan iki yaşına kadar olan çocuk, ikiz, aynı yaşlarda olan çocuk, 5. Hala 6. Baba 7. Bar oynayan erkek 8 Adaş, aynı addan olan

    Dadaş kelimesi kök olarak dada kelimesine dayanmaktadır. Türk Dil Kurumunun Büyük Türkçe sözlüğüne göre Dada: 1. Büyük kardeş, ağabey. 2. Bebek, bir aylıktan iki yaşına kadar olan çocuk 3. Hala. 4. Teyze. 5. Yaşlı kadınlara saygı hitabı 6. Delikanlılara yönelik hitap olarak kullanılır.

    Erzurum’un bazı yörelerinde özellikle Tortum ve Uzundere çevrelerinde dadaş yerine daaş kullanıldığı da görülmektedir.

    “Efe, seğmen, gakko ve dadaş”adlandırmalarının ortak kök anlamları ise şunlardır. 1 Erkeklik 2. Büyüklük.(Ağabeylik, dede, baba vb.) 3. Güçlülük, kuvvetlilik 4. Mertlik, yiğitlik, kabadayılık, erlik, kahramanlık 5. Kardeş olma, birlik ve beraberlik

    Her dört deyiminde Oğuz Türkçesi içerisinde yer ettiği görülmektedir. Dolayısıyla bu kelimelerin Türkçe olduğundan şüphe yoktur. Biz bu makalemizde konumuz gereği dadaş kelimesi üzerine yoğunlaşarak kısaca aktarmaya çalışacağız.

    En eski Türkçe belge niteliği taşıyan Gök Türk yazıtları incelendiği zaman“Kadhaş” kelimesine rastlanılmaktadır. Bu kelime zaman içerisinde kadaş daha sonra gardaş en sonunda ise kardeş‟ haline dönmüştür. Adem Aydemirin Fransa da yayınlanan TheJournal of AcademicSocialScienceStudiesPublication of AssociationEsprit isimli akademik dergide neşrettiği Türkçede Bazı Sıhrî Akrabalık Terimleri Üzerine isimli makalesinde memleketimizin yiğitleri hakkında kullanılan “dadaş”“gakkoş‟ kelimelerinin Kadhaş – kadaş – kardeş kelimesine dayandığını söylemektedir.

    Dadaş kelimesine ilişkin bir başka bakış açısı ise Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitisü Dergisi’nin 2010 yılında yayınlanan 43. Sayısında neşredilen Dr. Süleyman EFENDİOĞLU ve Dr. Adem İŞCAN tarafınca ortaklaşa hazırlanan Türkçe Ses Bilgisi Öğretiminde Ses Olaylarının Sınıflandırılması isimli makalede incelenen aşınma yaklaşımıdır. Makaleye göre Dadaş kelimesi iki ayrı anlam birimin yan yana gelmesi ve iki ünlünün karşılaşması durumunda iç seste gelen bir ünlünün düşmesi ile ortaya çıkmıştır. Makalede, konu “dalda eş” ile örneklenmiştir. “L” harfinin“düşmesi ve “e“ harfinin aşınması ile dalda eş, dadaş kelimesi haline dönmüştür. Buna benzeyen bir yaklaşımı ise Prof. Dr.Vecihe Hatipoğlu Ankara’da 1979 yılında yayınlanan Türkoloji dergisinde neşrettiği Türk Tarihinin başlangıcı isimli makalesinde sergilemiştir. Hatipoğlu’na göre Dadaş kelimesinin aslı “Dağdaş”’tır, (ğ) harfi düşmüş böylece “Dadaş” kelimesi ortaya çıkmıştır.

    Dadaş kelimesinin kökenine ilişkin araştırmalar içerisinde fonetik yaklaşımlarda söz konusudur. Bu yaklaşımlara ilişkin en ilginç örnek Mahiye Morgül tarafınca hazırlanan Antik Karadeniz’de Fonetik Yolculuk isimli araştırma dosyasıdır. Araştırmasında ilk önce “Oğuz” sözcüğü incelenmiş ve daha sonra dadaş kelimesine ilişkin üç anlam çıkarmıştır

    İlk anlam olarak soy ve büyüklüğü vurgulamak açısından şunları söylemektedir. “O-U sesleri fonetik olarak en kuvvetli çıkan sestir, ikisinin de “Oğuz” sözcüğü içerisinde bulunması tesadüf olamaz. “OS” takısındaki soy ve büyüklük kavramına Erzurum’un “dadaş” kelimesi örnektir; “di, did, didi, dido, dodo(dada)” fonetik sıralamasında dada’os, “en büyük olan” çıkmaktadır.”(SAYFA 13)

    Antik isimlerin fonetik açılımı açısından konuya ilişkin olarak verdiği ikinci anlamda ise şu fikri ileri sürmüştür. “Theodosiopolis: Te-odo-si Opolis. Erzurum’un antik adıdır. Dadasi/Dağ-atasi-şehri; Atası dağlılar şehri; Dede’os/dadaş şehri.”(SAYFA 93)

    Son olarak ise Erzurum ağzında en çok kullanılan Diyaloglardan yola çıkarak Dadaş kelimesine şu anlamı yüklemiştir.”Erzurum’da çok kullanılan “Di, ha’di, digonuş, ne id’digin anlat, di bağam (de, konuş, anlat), en çok duyulan di’yaloglardır. İD’li deyimleri vardır; “Ne idügi belli değil”; ne ittüğü, ne iş yaptığı belirsiz. Bu örneklerde, “yapmak, etmek” fiilinin kökü İD ve Dİ çıkar. Buradan, “Kişiyi tarif ederken, ona ad/tanı veren özelliği yaptığı iştir” kavramına da ulaşırız. “İd” fiili, İngilizce’de “edu”/idu-cation /eğitim olarak karşımıza çıkar. Erzurum’da Erzurumlu ile eşanlamda kullanılan DADAŞ sözcüğünü burada açabiliriz; DODO (en becerikli ve yiğit olan) anlamında durmak üzere, geçişli seslerle devam edelim: did, didi, dido, dodo/ dada, dada’os, dadaş Dadaş; “Oğuz kültürünü en iyi bilen, onu yaşatan” anlamına da gelir.”(SAYFA 109)”

    Çetin Baydar yazmış olduğu Dadaş Risalesinde dadaş kelimesini Azerice üzerindeki Fârisi tesirleri hatırlatarak ve “Dâd” kelimesinin Azeri Türkçesinde yaygın bir kullanım alanı bulduğu gerçeğinden hareket ederek, Dadaş sözünün ilk hecesine ait bazı analizler yapmıştır. Baydar’a göre; Dâd, adalet, doğruluk, atıfet, ihsan demektir. Bu kelimenin yaygın anlamlarından ikincisi sızlanma, feryat, figandır. Farsçada Dadaş kelimesini hem fonetik hem de anlam olarak okşayan Dâd-bahş (hakkı yerine getiren), dâd-res (yardıma yetişen) kelimelerini örnek vererek Dadaş kelimesinin Farsçadan bozma bir Türk sözü olabileceğini düşünmüştür.

    Dadaş kelimesinin Erzurum yöresi ile ilişkili olması açısından Dadaş kelimesinin köklerinin Erzurum ağızı içerisinde aranması daha ilmi ve doyurucu bilgilere ulaşmamızı sağlayacaktır. Bu konuda en doyurucu çalışmayı Prof. Dr. Efresiyap GEMALMAZ Türk Dil Kurumu yayınlarından çıkarmış olduğu Erzurum ili ağızları çalışmasıdır. Bu çalışmasında Gemalmaz, Erzurum ağzının Azeri Türkçesi ile olan ilişkisine vurgu yapmıştır. Azerice, Türk dil ailesinin Oğuz grubuna ait bir dildir ve aynı aileden olan Türkmence, Kaşkayca ve Türkiye Türkçesi (Irak Türkmenleri tarafından konuşulan şive dahil olmak üzere) ile karşılıklı anlaşıla bilinir. ( Suny, Ronald G.;Nichol, James; Slider, Darrell L. (1996). Armenia, Azerbaijan& Georgia. DIANE Publishing. s. 105)

    Aydın paşayev – AlimeBeşirova tarafınca hazırlanan ve 2011 yılında Bakü’de yayınlanan Azerbaycan Şahıs Adları İzahlı Lügatçesin de içinde Dadaş kelimesinin kullanıldığı altı adet erkek ismi saymışlardır. Bu isimler ve izahları şunlardır.

    Dadaş: Ata ve büyük kardeşe verilen ad

    Dadaş Ağa : En büyük kardeş

    Dadaşah/dadaşəli: Çok cömert, eli açık,

    Dadaşbala: yiğit, kuvvetli, kahraman erkek çocuk

    Dadaşcan: kardeş ruhlu, hörmetli adam

    Dadaşxan: büyük gardaş, kuvvetli, güçlü han

    HəsənBəy Hadi Türk sözcüklerini yakın anlamlı sözcüklerle açıklama gayretiyle hazırlamış olduğu çalışmasında Türk ağız ve lehçelerini taramış ve aynı anlama gelen kelimeleri bir sözlükte toplamıştır. Türk dili açısından kıymeti paha biçilmez eserini 2010 yılında yayınlamış ve ismini Arın Türkçe Etimoloji Sözlüğü olarak belirlemiştir. Sözlükte Dadaş kelimesine yakın anlamlı olarak gösterilen kelimelerin kısa bir özeti aşağıdaki tabloda verilmiştir.

    DADAŞ KELİMESİNİN YAKIN ANLAMLI KELİMELERLE EŞLEŞTİRİLMESİ

    DADAŞ KELİMESİNİN TEMEL ANLAMI

    DADAŞ KELİMESİNİN TEMEL ANLAMINA UYGUN YAKIN ANLAMLI TÜRK KELİMELER

    Abi, Büyük kardeş

    Abu, Aqa, Ağa, Ağa Bəy,Çıxmaq,Açığlı Adam, Əkə. Əxi. Əxəvi. Əçi, Ağadadaş, Gakko

    Kahraman, cesur, yiğit, delikanlı, mert

    Batır Batur. Bağtur. Bağadur, Bərk, Sərt, Qəhrəman, Qaqraman. Qaqarman. Atılqan, Yiğit. İgid. Alp, Dəliqanlı, Qaltaq,Çaltaq,Əfə, Efe, Ürəkli. Quvvətli.

    Güç, kuvvet, büyüklük

    Bəq, Bek, Biq, Pəhləvan, Dayı, Alp, Qotaq. Heybətli Basqın. Üstün. Ağır, Baylıq. Varlıq. Varlılıq. Alqurluq. Zorluluq. Güclülük

    Sağlam, yapılı

    Qattır, Qaddır, Güclü. Bıçqın. Qadavuz. Ürəkli. Çapqın. Dayı, Qabadayı, Qoçu, Koçu,

    Kardeş

    Qərtəş,Qərdəş,Gardaş

    Görüldüğü gibi Dadaş kelimesi özbeöz Türkçe bir kelimedir. Dolayısıyla Erzurum ve çevresinde kullanılan Dadaş kelimesinin ve onun toplumsal yansıması olan dadaşlığın Türk tarihi ve kültürü içerisinde aranması gerekmektedir.

    Erzurum’da Türk izleri her ne kadar Hunlara dayansa da dadaş kelimesi açısından çalışmamıza başlangıç olarak Selçuklu Devletinin Anadolu’ya yönelik akın ve fetih faaliyetleri alınacaktır. Oğuz boylarının devleti olarak bilinen Selçukluların bölgede ilk olarak belirmeleri XI. Yüzyılın başlarına rastlar.Selçukluların Erzurum ve çevresine yönelik ilk askeri hareketi 1048 yılında gerçekleştirilmiştir. Büyük Selçuklu Sultanı Tuğrul Bey tarafından Erzurum ve çevresini fethetmekle görevlendirilen Azerbaycan valisi İbrahim Yanal ve Gence valisi Kutalmış Beyler, Eleşkirt üzerinden Pasinler ovasına inmiş ve oradan Erzurum üzerine yürüyerek, Erzurum kalesini kuşatmışlardır.Erzurum kalesinin sağlamlığından dolayı Erzurum fethedilememiştir. Selçukluların Erzurum üzerine düzenledikleri ikinci büyük sefer, 1054 yılında Büyük Selçuklu Hükümdarı Tuğrul Bey tarafından gerçekleştirilmiştir ancak Erzurum kalesinin surlarının sağlamlığından dolayı kuşatmadan vazgeçmiştir. 1071 yılında Alparslan tarafınca kazanılan Malazgirt meydan savaşı ile birlikte Erzurum ve çevresinin fethedilmesi görevi Alparslan’ın komutanlarından Ebul Kasım’ a verilmiştir. Saltuklu beyliği olarak bilinen devletin kurucusu olan Ebul Kasım Erzurum’un ilk Türk Emiri olmuştur. Saltuklu devletinin Anadolu Selçuklu Sultanı Rükneddin Süleyman Şah tarafınca yıkılması ile birlikte, 1201 yılında Anadolu Selçuklu Devleti sona ermiştir. Moğol akınları sonucunda 1242 yılında Erzurum’da Moğol dönemi başlamıştır. Moğol baskısı altında batıya doğru göçen Türk boyları için Erzurum bir geçiş güzergahı olmuştur. Kayılar dahil olmak üzere hemen hemen bütün Türk boyları Erzurum ve çevresinde konaklamıştır. Moğol İlhanlı hakimiyetinden sonra Erzurum’da oğuz hakimiyeti Karakoyunlu devleti ile yeniden sağlanmıştır.

    Karakoyunlular Alevi Oğuzlar tarafınca kurulan ve başkenti Tebriz olan bir Türk devletidir. Karakoyunlu boyunun 24 oğuz boyundan hangisine mensup olduğuna dair kesin bir bilgi bulunmamaktadır. Karakoyunlu devleti, birçok oymağın bir araya gelmesiyle meydana gelmiştir. Tebriz taraflarında süren Moğol hakimiyetine fiilen son vererek buralarda Türkmen nüfuzunu tesis etmek suretiyle bilhassa Azerbaycan’ın Türkleşme’sinde önemli rol oynayan Karakoyunlular’ı bir siyasi topluluk haline getiren boyların başında, asıl yurdu Erivan ile Arpaçay’ın Aras’a karıştığı yer arasındaki bölge olan Sa’dlı oymağı gelir. İkinci büyük boy ise adını .Hemedan’a yakın Bahar Kalesi’nden alan ve Hemedan yöresinde oturan Baharlı oymağıdır. Karakoyunlu kabilesi etrafında toplanan diğer Türkmen boylarını Erzurum ve Bayburt civarında bulunan Duharlı (Tokarlı). Gence ve Berdea taraflarında yaşayan Karamanlı. Maraş ve Malatya havalisindeki Ağaçeri. Doğubayazıt yöresindeki Ayınlı, Erdebil bölgesindeki Çekirli (Cakırlı. Cakiri) kabileleri oluşturmaktaydı. Caber- Urfa yöresinde yaşayan Döğer boyu ile Alpavut (Aipagut)ve Karaulusoymakları da Karakoyunluların siyasi faaliyetlerine katılmışlardır.(İslam Ansiklopedisi)

    Karakoyunlu devleti ile tıpkı kendileri gibi Türkmen olan Akkoyunluların mücadelesi Erzurum’u tahrip etmiştir. Duruma ilişkin olarak ibni Batuta seyahatnamesinde iki Türkmen boyunun mücadelesinin Erzurum’u yaşanmaz bir hale getirdiğini söylemiştir. Bu mücadeleyi en sonunda Akkoyunlular kazanmış ilk önce Erzurum’u daha sonrada Tebriz’i ele geçirerek Karakoyunlu devletini ortadan kaldırmışlardır. Oğuzların Bayındır boyundan olan Akkoyunlu Türkmenleri, 13. yüzyıl sonlarında Horasan’ dan Azerbaycan’ a gelmiş bir aşiret olup, 14. yüzyılda Azerbaycan, Harput, Diyarbakır yöresini yurt edindiler ve devlet kurmadan önce de bölgede etkili oldular.

    Akkoyunluların Karakoyunluları yendikten sonra Erzurum ve çevresi bu seferde bir başka Türkmen devleti olan Safevi ve Akkoyunlu mücadelesine sahne olmuştur. Safeviler Azerbaycan merkezlidir. Bu mücadeleden safevilerin galip çıkması ile birlikte bu sefer Erzurum ve çevresinde Osmanlı Safevi mücadelesi başlamıştır. Bu mücadele sonucunda Osmanlılar galip gelmiştir. Bu mücadele sürecinde tamamen tahrip olan ve halkının büyük kısmını kaybeden Erzurum’a Kanuni Sultan Süleyman Azerbaycan tarafında Safevilerin tehdidi altında kalan Sünni Akkoyunlu Türkmenleri getirterek yerleştirmiş ve Erzurum’un ikinci banisi olmuştur.

    Erzurum özellikle Kafkasya üzerinden gelen İpek yolu, Baharat yolu ve Kürk yolundan dolayı sürekli olarak Kafkaslar ve özelliklede Azerbaycan bölgesinden gelen kültürel etkileşim içinde kalmıştır. Rusların güçlenmesi, zaman içerisinde Kırımı almaları ve Kafkaslar üzerinden batıya doğru ilerlemesi sonucunda tıpkı Moğol ilerleyişinden Anadolu’ya yönelik Oğuz göçü gibi yeni bir göç dalgasının Anadolu’ya başlamasına sebep olmuştur. Bu seferki göç dalgasına Kırım, Azeri, Kara papak, Terekeme Türkleri dahil olmuşlardır. Bu göç dalgasının iki ana geçiş güzergâhı Karadeniz ve Erzurum olmuştur.

    Dikkat ederseniz Erzurum üzerinde yaşanan siyasi, ekonomik ve kültürel etkileşimin tamamı Azerbaycan merkezli oğuz boylarına dayanmaktadır. Bu mücadelenin Anadolu coğrafyasında batı sınırını Erzurum teşkil etmiştir. Bu mücadelenin tarafları Erzurum’dan daha öteye geçip Anadolu coğrafyasına yayılamamışlardır. Belki de Dadaş adlandırması bundan dolayı Erzurum’da yoğunlaşmış ve Anadolu’nun içlerine doğru yayılamamıştır. Bundan dolayı olsa gerek ki Dadaş kelimesi Erzurum’da yer etmiş ve insan adlandırması olarak kullanılmıştır.                                                             DADAŞ OCAKLARI GENEL MERKEZİ

    DADAŞ OCAKLARI
    14Ağu, 2023
    DADAŞ KELİMESİNİN ANLAMI

    1. DADAŞ KELİMESİNİN ANLAMI

    1.1. Dadaş Kimdir Ve Nedir?

    Türk Dil Kurumu sözlüğüne göre dadaş kelimesinin anlamı Erkek kardeş, Delikanlı ve yiğit kimse, Yakın olan dostlar arasında kullanılan bir seslenme hitap sözüdür. “Dadaş” kelime ve sıfatı genellikle Türk toplumunda saygı ve sevgiyi ifade eder. Ayrıca erkekler için seslenme Hitap sözü olarak ta kullanılmaktadır.

    Türklerde toplum liderlerine (başçılarına) verilen isim olan Kağan- Han – Hakan kelimesinden gelen bir sıfat belirten sözcüktür. Yörelerimize göre ede, dada, dadaş, baba, bava, gaga, gağa, olarak ta söylenir. Söylem olarak örneğin dadaşım yani “Reisim, Babam” şeklinde saygı ve sevgiyi ifade ederek söylenir.

    Günümüzde “Dadaş” cümle ve sıfatı özellikle Erzurumlu Kıpçak ve Oğuz Türklerince kullanılmaktadır. Dadaş kelimesi; Oğuz (Terekeme – Karapapak), ve Kıpçak (Ahıska – Yerli) Türkleri günlük yaşamlarında sık sık kullanılan kelimeler arasında yer alıyor. Dadaş kelimesinin en çok kullanıldığı coğrafya ise, Türkiye’de Ardahan, Kars, Erzurum ve Iğdır bölgelerinde kullanılmaktadır. Nadir de olsa çeşitli köylerde ve yörelerde yaygın olarak kullanılmaktadır.

    Güney Kafkasya Türk toplumlarının yaşadığı ülkelerde ve Türk cumhuriyetlerinde ise özellikle Türkmenistan’da, Azerbaycan Kazak – Ağstafa bölgelerinde kullanılmaktadır. Özellikle Azeri ve Acemlere verilen bir lakaptır. Örneğin İran’a verilen bir notada [c (1930) : Bana bak dadaş, şu notayı al da Acemaşiran dururken Kürdiden başlayıp ahengi bozma.]1

    Eski Revan Türk beyliği ve bölgesi (Göyçe, Dereçiçek vb.). Gürcistan Türk bölgelerinde (Borçalı, Ahıska, Miksata) vb. bölgelerinde gündelik yaşamlarında kullanılmaktadır. Bölgede bazen orijinalini kullanarak Dadaş, bazen de bu kelimenin günümüzde kullanımı olan ve kardeş manasına gelen aynı zamanda hitap sözü olan, “Ga-ga- Gagaş” cümlelerini günümüzde bile halen kullanmaktadırlar. Dadaş kelimesi bu manada birçok anlam barındıran bir kelimedir.

    Ayrıca Kelime üzerinde birçok açıklamalarda bulunulan “dadaş” kelimesi Türk günlük yaşam ve yöre kültürünün sembolik bir seslenme biçimidir. Diğer tüm yaklaşımlar ve söylemler tarafımızca yanlış bir tez ve öngörüden öteye gitmemektedir. Bu minvalde Türk dilinin bir öğe ve unsuru olan Dadaş sözcüğünün kullanıldığı Türk toplumlarından oğuz ve Kıpçak Türklerinden örnek vererek inceleyelim.

    1.1.1. Oğuz (Terekeme – Karapapak), Türklerinde Dadaş.

    Oğuz Türkleri karapapak lehçesinde, “Dadaş” kelimesi Büyük abi, Büyük erkek kardeş, küçük kardeşlerini koruyup kollayan, küçüklerin de büyük kardeşlerine hürmet ve saygısını ifade etmek ve belirtmek için kurduğu bir cümle daha doğrusu bir sıfattır. Bu manada “Dadaş”, delikanlı, mert, yiğit, cesur ve koruyucu melek anlamına gelir. Söylem olarak örneğin dadaşım yani ağabeyim şeklinde ifade ederek söylenir.

    Dadaşlık özellikle Erzurumlu Oğuz Türkleri olan Karapapak/ Terekemelerin sahiplendiği ve kullandığı bir sıfat olup; büyüğüne saygıda kusur etmeyen, laf dinleyen, hak yolunda serden geçen, ağırbaşlı, uysal, gardaş, şefkatli ve duygu yüklü genç olarak addeder.

    Oğuz (Terekeme – Karapapak), Türklerinde Dadaş, evin çocukları içinde en büyük olan erkek kardeşe (abi) verilen isimdir. Şöyle ki, kendinden tüm küçük kardeşlerini kucaklayan ona merhamet ve sevgi gösteren onların akranları arasında veya herhangi bir ortamda haksızlığa ve olumsuz tüm durumlara karşı babadan sonra tüm aileyi kucaklayıcı, koruyucu ve lider rolü olan insana verilen bir lakaptır.

    Ayrıca sahada yapılan araştırmalar sonucunda ve oğuz (Terekeme – Karapapak), Türkleri lehçesinde, Dadaş cümlesi “Da-da” kelimesinden türemiş olup, hitap kelimesi anlamına gelmektedir. Örneğin: “Da – da haraya gedersen?”, Da – da hancarısan? Vb. Örneklerinde de görüldüğü gibi Türkiye Türkçesiyle “Kardeş nereye gidiyorsun” ve “Kardeş nasılsın” Manalarını içermektedir.

    Görüldüğü gibi özellikle Doğu Anadolu ve Kafkasya’da gerçek manaları ve kullanış şekilleri ağız yapıları bu manada tarafımızca bizzat sahada tespit edilip, kayıt altına alınmıştır.

    1.1.2. Kıpçak (Ahıska – Yerli) Türklerinde Dadaş.

    Türk kültür, gelenek görenek ve ananelerinde ailenin yeri ve önemi çok büyük olup, en değerli varlıktır. Aile, toplumun en küçük birimi olarak kabul edilir. Aile denince genellikle bir evde oturan anne ve baba ile varsa onların evlenmemiş çocukları anlaşılır. Bu tip aileye “çekirdek aile” denir. Çekirdek ailende en büyük babadır ve baba o ailenin reisidir. Bununla ilintili olarak, “Dadaş” kelimesi Kıpçak (Yerli – Ahıska) Türkleri lehçesinde Aile reisine verilen saygı ve hürmeti ifade eden addır.

    Kıpçak (Yerli – Ahıska) Türkleri de bu sıfat, “dadali”, baba, can demektir. Dadaş, cesur, yürekli, koruyup kollayıcı, tatlı dilli, uysal, özgüveni olan, edepli, bakışı sert, sakin ve Ailenin en tepedeki reisidir. Ailenin tüm kutsaliyeti ve sorumluluğu onun omuzlarındadır. Evin tek hakim er kişisi odur.

    Kıpçak (Ahıska – Yerli) Türklerinde “Dadaş” kelimesi, “Dadali ve Da-da” sözcüğünden türemiştir. Aile içinde ve dışında herkesin saygınlığını kazanmış, her konuda kendine güven duyulan, sofrası herkese açık, iyi bir aile reisi olarak tarif edilir. Günümüzde hem oğuz hem de Kıpçak Türkleri günlük yaşamlarında sıkça kullandığı saha araştırmasıyla yerinde tespit edilmiştir.

    Bu durumu da dikkate alarak, Kıpçak (Ahıska – Yerli) Türklerinde Dadaş kelimesi, örf, âdet, gelenek ve göreneklerine bağlı, aynı zamanda bencilliğe, çıkarcılığa karşı olan, zamana ve ortama göre ilkelerinden, kişiliğinden taviz vermeyen karakter sahibi olan aile reisine verilen isimdir.

    Ayrıca sahada yapılan araştırmalar sonucunda ve Kıpçak (Ahıska – Yerli) Türkleri lehçesinde, Dadaş cümlesi “Da-dali” kelimesinden türemiş olup, hitap kelimesi anlamına gelmektedir. Örneğin: “Da- dali” nere gidiyersin?”, Da- dali naydiyersin? Örneklerinde de görüldüğü gibi Türkiye Türkçesiyle “Reis nereye gidiyorsun?” ve “Reis nasılsın?” örneğinde de görüldüğü gibi, Aile büyüğü ve hitap manalarını içermektedir.

    1.2. Dadaş Hakkında Tezler.

    1 – Dadaş kelimesi halk arasında Mert, Yiğit, cesur, vatansever ve milliyetçi muhafazakâr olarak bilinir. Oysa gramer olarak dadaş kelimesinin aslı “dağdaş’tır”. Yani aynı dağı veya aynı yeri yurt edinen orada kader birliği yapmış insanlar demektir. Zamanla yumuşak (ğ) harfi düşmüş ve kelime bugünkü hali olan “dadaş” şeklini almıştır.

    2 – Dadaş demek can demektir. Da, ana, dadaş aynı anneden gelen… Dadaş, çok dürüst öleceğini bilse de yalan söylemeyen, bazen bunun acısını da çeken, çileli hayat çekmiş, zorluklarla mücadele etmiş, eşi benzeri olmayan hafif agresif insanlar. Manasındadır. Dadaş mert yiğit atılgan Erzurum insanlarına denir. 

    3 – Erzurum yöresinde erkek kardeş, yiğit, delikanlı, babayiğit, mert, cesur, arkadaş, dost anlamlarında kullanılır. Ayrıca ağabey, bar oynayan delikanlı, Erzurumlu arkadaş, hemşeri, geniş anlamı ile Erzurum bölgesinin efesi şeklinde de ifade edilir. Erzurum merkezinde, civar ilçe ve köylerinde yaşayan insanların kendi aralarında veya onlara başkalarınca yapılan hitap şeklidir.

    4 –   Dadaş bar tutan, at binen, cirit atan. Kabadayı, tığ gibi bir delikanlıdır.”
    Erzurum, dadaş ve bar bir biriyle yoğrulmuş tek sözcük gibidir. “Dadaşlık, öyle rastgele kazanılmış bir sanat veya meslek değil, bazı müstesna şahsiyetlerde görülen; “efendilik” gibi fıtrî (dogmatik) bir ruh asaletidir.

    Bu düşünceden baktığımızda tarihî bir misyona sahip olan dadaş, “Zaman zaman serhat boylarının bekçisi, âcizin, yoksulun, kimsesizin hamisi, eli ve sofrası açık mert bir köylü, bir esnaf, camilerimizin imanlı, toksözlü, nur yüzlü vaizi, siyasî hayatın medeni cesaretini nefsinde toplamış cesur bir hatip, yiğit bir kumandan, vazifesini namus bilen bir memur, bir öğretmen, kendisini ailesine ve çocuklarına vakfetmiş Erzurumlu bir ana veya babadır.”

    5 – Dadaş kelimesi da-da bebek sözünden türemiştir. Dadaş “Erzurumlu milis veya folklor teşkilatı üyesi” demektir.  Dadaş, Erzurum bölgesinin efesi şeklinde de ifade edilir.

    6 – Erzurum’un yerli halkına dadaş denir. Dadaşlar; safkan TÜRK olup, Erzurum topraklarının onlara yüklediği belli insani kuralları ve kendilerine özgü güzel özellikleri vardır. Erzurumlu olmak dadaşlıkla özdeşleşmektir. Biz Erzurumlular dadaşlığı bir ırkın değil bir kimliğin sembolü olarak görürüz.

    1.2.1. Sonuç:

    Bu konuda diğer ortaya atılan tezleri değerlendirerek bir Erzurumlu gözünden veya sahadan rivayet (Söylenti) bazında bilgileri verecek olursak, herhangi bir belde ve ilçede kime sorsak

    ● Gardaş “Dadaş” Nedir? Kime Denir? Biliyormusunuz? Diye sorduğumuzda

    ● Ağabeg!!! Erzurum’un yerli halkına dadaş denir. Dadaşlar; safkan “Türk” olup, Erzurum topraklarının onlara yüklediği belli insani kuralları ve kendilerine özgü güzel özellikleri olan insana derler; diyerek kendilerine bir misyon ve vizyon yüklemektedirler.

    Sahadan edindiğim bilgi ve izlenimlere göre, “Dadaşlık” sözcüğü veya daha doğrusu sıfatı diyelim, Erzurum yöresiyle çok özleşmiş ve bütünleşmiştir. Genel olarak halk arasında yerleşik veya menşe-i olarak bu yörenin insanını temsil eder olmuştur. Özellikle bu yöreye ait olan kültür, gelenek, görenek, ananeyi ve folklorunu ifade ediyor olmuş ve yerel ahali bu durumu bir ocak kültürü bir, şehir geleneği olarak benimsemişlerdir.

    Yine Erzurum yöresinde yöreye ait bir oyun olan Erzurum barlarını oynayan oyunculardan her birini, aile reisini, erkek kardeşi, Gözü pek cesur, milliyetçi, korkusuz, Yiğit, delikanlı, babayiğit, inançlı ve dürüst, namuslu, mert ve cesur kimseyi ifade ediyor düşüncesi tüm bireylerle adeta bütünleşmiş.

    Yine sahadan edindiğim bilgi ve izlenimlere göre, bu şehirde yaşayan kişilere “Dadaş” demek iltifat sayılıyor. Bu onlar için kullanılan yöresel bir sıfattır aslında. Genel olarak bu şehrin insanları (Erzurumlular) dadaşlığı bir ırkın değil bir kimliğin sembolü olarak görüyorlar.

    Şehrin geneline yakını muhafazakârdır ve tüm dinlere saygılıdır. Vatanını sever, dinine bağlıdır. Kendilerini “Dadaş” olarak adleden bu güzel insanlar, misafirperverlikleri ve tatlı dilleri ile bütün erdemlikleri, yiğitlikleri kendinde toplamışlardır. Kendilerini Cesur olarak görür fakat saldırgan olarak değerlendirmezler.

    Sonuç olarak; Bir tanım yapacak olursak, tarafımızca araştırma ve sahadan bilgilerimiz neticesinde yukarıda da belirtildiği gibi “Dadaş” kelimesi genellikle Türk toplumunda saygı ve sevgiyi ifade eden, erkekler için seslenme Hitap sözü olarak kullanılmaktadır. Diğer tüm tanımlar ilmi ve akademik bir değer taşımamakla birlikte rivayetten ve temenniden öteye gitmemektedir.

    2. TARİHTE DADAŞLAR.

    2.1. Oğuz (Terekeme- Karapapak) Türkleri Dadaşların Erzurum’a Yerleşmesi Ve Yurt Edinmesi.

    Dadaşların tarihine kısacık bir göz atacak olursak, özellikle Sünni Oğuz (Terekeme / Karapapak) Türkleri olan dadaşların, Şah İsmail öncülüğündeki Kızılbaş Safevilerin zulmünden kurtarmak amacıyla İran / Tebriz’den Kanuni sultan Süleyman dönemimde (1534-1540 yıllarında) Erzurum ve Bayburt bölgesine getirilip yerleştirilen ahalinin bakiyeleri ve ta kendileridir. Dadaşlar. Dil, Lehçe, Kültür, Gelenek, Görenek ve Ananeler bakımından Kars Oğuz (Terekeme / Karapapak) Türkleri ile aynı özellikleri taşımaktadırlar.

    Şöyle ki, Otuz beş yıl Akkoyunlu yönetiminde bulunan şehir 1480-1490 yıllarında Safevi propagandalarından bir hayli etkilendi. Safevi Hükümdarı Şah İsmail Akkoyunlu Beyliği’ni ortadan kaldırarak Erzurum’a hâkim oldu (1502). Şehri tahrip ettiği gibi halkı Şiiliğe zorladığından Sünnî halk başka yerlere göç etti ve bu yüzden şehir ıssızlaştı. Safeviler üzerine yürüyen Yavuz Sultan Selim Çaldıran’a gidip gelirken Erzurum’un çok yakınında konakladığı halde rivayete göre âdeta baykuş yuvası haline gelmiş olan kaleyi görmemek için şehre girmedi.

    Çaldıran Savaşı’ndan (1514) sonra Doğu Anadolu’nun büyük bir kısmı Osmanlı yönetimine girdiği ve civarı ele geçirildiği halde Erzurum’un tam anlamıyla zaptı bölgedeki İran nüfuzunun tamamen kırılmasına kadar gecikti. Bu sırada Erzurum’un kimin elinde bulunduğu kesin olarak bilinmemektedir. Ancak Yavuz Sultan Selim’in gönderdiği fetih nâmeden şehrin Sevindik Han adında birinin hâkimiyetinde olduğu anlaşılmaktadır.

    Padişahın istediği zahireyi göndermemesinden bu zatın daha sonra İran’a meylettiği tahmin edilmektedir. Erzurum’un ancak Mısır seferinden sonra 1518-1519 tarihleri arasında Osmanlı yönetimine dahil edildiği sanılmaktadır. Nitekim bölgenin 1520-1530 yıllarında yapılan tahrirlerinin genel sonuçlarını içine alan Karaman Rum Vilâyeti Tahrir Defteri’nde Erzurum Osmanlı sınırları içinde gösterilmektedir (BA, TD, nr. 387, s. 867). Aynı tahrirden anlaşıldığına göre şehir harap ve boş olduğundan padişah hasları içine alınmıştır.

    Kanuni Sultan Süleyman döneminde yeniden imar edilen ve iskâna açılan Erzurum, İran üzerine yapılan seferler sırasında önemli bir askerî üs haline getirildi. Kanuni Irakeyn Seferi’ne çıkarken 5 Eylül 1534’te buraya geldi; 1554’te de Nahcıvan seferi dönüşünde yirmi dört gün kadar burada kaldı. Askerî önemi Erzurum’un gelişmesine yardımcı oldu; şehir Anadolu ve Karadeniz’den doğuya giden büyük askerî ve ticarî yolun üzerinde başlıca merkez olma karakterine yeniden kavuştu.

    Daha sonraki İran savaşları sırasında da Osmanlı ordularının toplandığı, erzak ve mühimmatın depolandığı başlıca ikmal ve hareket üssü olma özelliğini korudu. Şark seferi serdarı Lala Mustafa Paşa Erzurum’da iki kış geçirdi. Ondan sonra serdar olan Sinan, Ferhad ve Özdemiroğlu Osman paşalar da karargâhlarını burada kurdular. İran ile 1590’da yapılan antlaşma sonunda bölge geçici bir süre için emniyete kavuştu.

    Nitekim Erzurum’un Osmanlı idaresine geçmesinden az sonra yapılan tahririne göre burası on iki mahalleden ibaret olup harap ve boş durumdaydı. Defterde mahalleleri Tebriz Kapısı, Erzincan Kapısı, Gez Kapısı, Melik Saltuk, Ahî Pîr Mehmed, Haydarîhâne, Edhem Şeyh, Babakulu, Kılıçoğlu, Hasan Basri, Ziyadoğlu ve Hasan Şeyh adlarıyla kaydedilmiştir (BA, TD, nr. 387, s. 868).

    Bunlardan dokuzunun zaviyelerin adıyla anılması, ileride yapılacak iskânın ne şekilde sağlandığının ve yönlendirildiğinin bir göstergesidir. Takip edilen bu iskân politikası sayesinde Erzurum yirmi beş yıl içinde giderek yeniden toparlanmaya başlamıştır.

    Kanuni Sultan Süleyman Irakeyn Seferi sırasında uğradığı Erzurum’un kalesini tamir ettirdiği gibi iskânı teşvik için bazı tedbirler de aldı. Şehrin harap ve terkedilmiş mülklerinin tapu karşılığında ellerinde bol para ve adamları bulunan aşiret beylerine satılmasını emretti. Erzurum’un ilk beylerbeyi Mehmed Han devlete 8000 akçe ödeyerek pek çok gayrimenkulü satın aldı ve işler hale getirdi.

    Ondan sonra gelen Ferhad Paşa ve diğer yöneticiler de para ile çeşitli gayrimenkulleri satın alarak imara yardımcı oldular (BA, TD, nr. 205, s. 18-19). Aynı şekilde kale muhafızlarıyla gönüllü erlerin de şehirde arsa satın almalarına ve kale içinde ev inşa etmelerine ilk defa burada izin verildi (Aydın, EFAD, I/1, s. 110). Bu arada İskân için bazı tarikat şeyhlerine de kolaylıklar sağlandı.

    1534’teki Irakeyn Seferi sırasında Birçok Tebrizli Sünni Oğuz (Terekeme / Karapapak) Türklerini2 getirip, Erzurum beylerbeyliği kurularak başına İran’dan iltica eden Dulkadirli Mehmed Han getirildi. Erzurum hâlâ harap olduğu için yeni beylerbeyliğin merkez sancağı Bayburt idi ve beylerbeyi orada oturuyordu.

    Erzurum da beylerbeyliğe bağlı bir sancak haline getirilerek Dünbüllü aşireti beylerinden Hacı Bey sancak beyi tayin edildi. Hacı Bey’in 1537-1538’de diğer bir sancağa nakledilmesinden sonra buraya başka bir sancak beyi gönderilmedi, bir süre alay beylik halinde idare edildi. İran savaşlarının artması üzerine 1548’den itibaren beylerbeylerin Erzurum’da oturmaları emredildi. Erzurum sancağı da merkez sancak haline getirildi.

    1540’ta halkın isteğiyle yürürlüğe konan Osmanlı kanunu bir kısım uygunsuz vergileri kaldırdı, bu durum Erzurum’un imar ve iskânını kolaylaştırdı ve halkın gelip şehre yerleşmesini hızlandırdı. Osmanlı fethinden beri ancak ova köylerinde görülen Ermeniler de tekrar şehre yerleşmeye başladılar (a.g.e., s. 114).

    Yerleşmenin henüz yeni başladığı devreye ait 1540 tarihli Tahrir Defteri iskânın alt yapısının hazırlanmış olduğunu ortaya koymaktadır. Nitekim bu tahrire göre Erzurum’da yirmi yedi mahalle bulunuyordu. Bunlardan kale içindekiler Kân Kapısı, Mirza Mehmed Mescidi, Kırk çeşme, Sergerdan Tepesi, Erzincan Kapısı, Ahî Ayvad, Tabbağan, Yakutiye, Karakilise, Tebriz Kapısı, Haydarîhâne, Câmi-i Kebir, Mekeçoğlu, Hasan Şeyh Zaviyesi idi.

    Kale dışındakiler de Melik Saltuk Zaviyesi, Edhem Şeyh, Şeyh Sûle (Bula), Alaca kilise, Mansûre, Sülük, Babakulu Zaviyesi, Kalemoğlu Zaviyesi, Hasan Basri Zaviyesi, Kılıç Derviş Zaviyesi, Abbas Derviş Zaviyesi, Mehdî Zaviyesi, Akşeyh Zaviyesi mahalleleriydi. Bu mahallelerden sadece altısı (Erzincan Kapısı, Tebriz Kapısı, Haydarîhâne, Hasan Basri Zaviyesi, Babakulu Zaviyesi, Kılıç Derviş Zaviyesi mahalleleri) bir önceki tahrirde mevcuttu.

    Gez Kapısı, Ziyadoğlu ve Ahî Pîr mahalleleri ise ortadan kalkmıştı. Dolayısıyla her iki tahrir arasında geçen yaklaşık on beş yirmi yıllık bir süre içinde yirmi yeni mahalle ortaya çıkmıştı. Bununla birlikte bu mahalleleri dolduracak kadar nüfus hâlâ mevcut değildi. Sadece beş mahalleye dağılmış bulunan “hane” kayıtlı vergi mükelleflerinin on üçü sipahizâde, beşi zînetkeş (kuyumcu) ve üçü seyyid olmak üzere yirmi bir kadardı.

    Bunun dışında beş zaviye şeyhi ile beş kale muhafızının ve üç çiftlik işçisinin de isimleri kaydedilmişti. Ayrıca adları belirtilmeyen kırk üç görevli (imam, hatip, mütevelli vb.) daha bulunuyordu. Böylece 1540 tarihinde Erzurum’da kayıtlı nüfusun yetmiş yedi aile, yani 385 kişi olduğu ortaya çıkmaktadır. Kalede bulunan 1600 civarındaki asker ve aileleriyle birlikte bu sayı 2000’e ulaşmaktadır. Bu nüfusun 1540-1555 yıllarında 2000-3000 civarında olduğu tahmin edilmektedir (a.g.e., s. 114).

    2.2. Kıpçak (Ahıska-Yerli) Türkleri Dadaşların Erzurum’a Yerleşmesi Ve Yurt Edinmesi.

    Akkoyunlu ve Karakoyunlu Türkmen aşiretlerinin döneminden beri bilhassa otuz beş yıl Akkoyunlu yönetiminde bulunan Erzurum şehrinin yerel halklarından biriside Kıpçak (Ahıska- Yerli) Türkleridir. Bölgenin Roma imparatorluğu dönemimde ve sonrasında asli unsuru olan Kıpçak (Ahıska- Yerli) Türkleri bu toprakların en kadim halklarından biridir.

    Özellikle Kars ve Erzurum bölgesindeki Kıpçak yerleşim yerlerindeki ahaliye “Yerli” denmesi bu sebeptendir. Yerlilerin bu bölgede ıı. Yüzyıldan beri oldukları birçok kaynakta geçmekte ve kendilerine sarışın kuzey Türkleri veya yerliler denilmektedir.

    Kırım Savaşı’nda mağlup olan Rusya, Kafkas halklarının kendisine gerekli desteği vermediği gerekçesiyle bölge yerli halkı olan özellikle Kıpçak (Ahıska- Yerli) Türklerine yönelik baskı, şiddet ve asimilasyon politikaları yürütmeye başladı. Rusya’nın uyguladığı bu politikalar sonucunda bölge halkı tarihi, dini ve ekonomik bağları olan Osmanlı Devleti topraklarına göç etmek zorunda kaldı.

    Osmanlı Devleti topraklarına 1850’li yılların ilk yarısında bazı Kafkas ailelerin gönüllü olarak gelmesiyle başlayan göç hareketi, 1859 yılından itibaren yoğunluk kazanmaya başladı. 1862-1865 yılları arasında doruk noktasına ulaşan göçler, sonrasında azalma göstermeye başladı.

    Fakat 1877–1878 Osmanlı-Rus Savaşı’ndan sonra göç hareketinde tekrar artış görüldü. Çeşitli dönemlerde artış ve azalışlar gösteren bu göç hareketi, 20. yüzyılın ilk yıllarına kadar devam etti. 1820’lerin sonundan itibaren iskâna açılan Erzurum yöresine Kafkasya’dan gelen binlerce göçmen yerleşti.

    Kıpçak (Ahıska- Yerli) Türkleri, Erzurum iline kütlesel olarak 1925-1932 yıllarında Gürcistan (Borçalı, Ahıska) ve Kars bölgelerinden göç ederek yerleşmişlerdir. Genellikle güney Kafkasya’dan, kısmen de kuzey Kafkasya’dan Anadolu’ya özellikle Kars ve Erzurum bölgesine göç eden Kıpçak (Ahıska- Yerli) Türkleri Kafkaslardan gelen Türk göçmen gruplarından biridir.

    Anadilleri Türkçe olup bir kısmı oğuz, bir kısmı Kıpçak lehçesiyle konuşur. Kafkasya göçmenleri sadece belli bir yerde değildir. Erzurum, Kars, Iğdır, Ardahan, Ağrı, Muş, Sivas, Yozgat, İstanbul, Bursa, Yalova, Kocaeli, Balıkesir ve İzmir illerimizdir.

    Diğer illerimizden farklı olarak Erzurum ilinde meskun olan Kıpçak (Ahıska- Yerli) Türkleri zamanla şehir kültürü ve yöre ağzının daha doğrusu şivenin şehirle özdeşleşerek “Dadaş” dil ve yaşam kültürünün oluşmasına katkı sunarak sebep olmuştur.

    Bu minvalde Erzurum şehri bu kültürün eseri olarak diğer Türk toplulukları (Oğuz ”Terekeme – Karapapak) vb. Türk toplumlarıyla iç içe ve birlikte yaşamanın oluşturduğu mozaiğin, kültür ve folklorum yani yaşam biçiminin ortak adı Dadaş (Dadaş / Kardeş) olmuştur.

    Hazırlayan

    Erdal AYKAR

    Kaynakça:

    1- Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. (BA, TD, nr. 387, s. 867)

    2- Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye Tarihi, s. 20; İA, IV, 348

    3- Alpaslan ALİAĞAOĞLU. Balıkesir Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Coğrafya Bölümü, (Makale DergiPark. S.14-16-23).

    4- ALIAĞAOĞLU, A.(2007). “lakap ve Logolarda Türkiye Şehirleri: Anlamların Coğrafyası”, Doğu Coğrafya Dergisi, S. 17, s. 263-290.

    5- BINGÖL, İ. (1999). Türkülerde Yaşayan Şehir, Erzurum, Erzurum Kitaplığı, İstanbul.

    6 – Sevük, İ.H. (1987) Yurttan Yazılar, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay.1.baskı. S.531 Ankara.

    7 – Hancı, H. (2009) Seyyahların Gözüyle Erzurum Er-vak yayınları, 1. baskı, s:253

    Diğer Kaynaklar:

    1 – https://www.sabah.com.tr/sozluk/cografya/erzurum-tarihi-erzurum-hakkinda Erişim tarihi 09.05.2021.

    1 Bu kaynak kayıtlara geçmiş ve bu kelimenin kullanıldığı yazılı ilk kaynaktır. Kullanımı daha öncesinde sözlü olarak veya günlük hayatta çok yaygındır. 

    2 16 ve 17. Yüzyıl Osmanlı İran savaşlarında Şirvan sipahilerinin akraba ve askerleri olan Lezgi ve karabörklüler, Sünni Osmanlıların yanında savaşmıştı. Adı geçen karabörklülerin sonradan karapapak adıyla anıldığı şüphesizdir. Evliya çelebi, gezip gördüğü Türk yurtlarında Terekemelere de rastlamıştır. Mesela: Tebriz şehri halkını anlatırken “Terekeme Türkmanı”nı da ekler ve onların kendilerine mahsus lehçelerini örnekleriyle yazar. Keza Ağrı  dağını, Erzurum ve Bayburt yörelerini Terekeme Türkmenlerinin yaylağı olarak zikreder.

    DADAŞ’IN KÖŞE TAŞLARI
    14Ağu, 2023
    DADAŞ’IN KÖŞE TAŞLARI

    Türkler, dünya coğrafyası üzerinde Orta Asya’dan başlayarak sürekli yer değiştirip çok geniş alanlara yayılmış, aynı zamanda üç kıtaya hükmetmiştir. Bu kadar geniş alanlarda uzun süre yaşayan Türk kültürü belirli bir coğrafyayla sınırlandırmak imkânsızdır. Çağ açıp çağ kapatan Türkler, birinci dünya savaşından sonra Türkiye topraklarında Devlet olarak varlığını sürdürmektedir.

    Erzurum ilimiz var olan Türkiye Devleti üzerinde coğrafi konumu itibariyle tarihin her seyrinde tüm milletler’in dikkatini çekmiş, adeta cazibe merkezi olmuştur. Karaz, Pulur ve Güzelova kazıları, Erzurum da hayatın altıbin yıldan beri devam ettiğini göstermektedir.

    Tarihin seyrinde birçok milleti bağrında barındıran Erzurum, barındırdığı bu milletlerin kültürleriyle gerek yazılı gerekse sözlü kültür bağlamında etkilenmiştir. Aynı zamanda tarihi İpek Yolu’nun Erzurum’dan geçmesi ilede Çin’den başlayan ticaret kervanları, Erzurum üzerinden Anadolu’ya ve Avrupa’ya kadar uzanması, Erzurum’a hem ticaret hemde kültür alış verişinde etken olmuştur.

    İnsan’ın kültür ve eğitimini etkileyen üç etken vardır. Bunlar genetik yapı, aile ve çevredir. Türkler Orta Asya’dan göç ederken süreç içerisinde bir koluda Erzurum’a kadar uzanır. Orta Asya’daki Türklerin karakteristik özelliklerine baktığımızda; tek tanrılı dine tapma, ata binme, kadına saygı, özgürlük ve savaşçılık vazgeçilmez unsurlardır. Bu unsurlar Erzurum için kozadaki kelebek gibi Dadaşı ortaya çıkarır. Orta Asya Dadaşın ilk mayasıdır. Maya sağlam olunca yoğurt kersek olur.

    Bu güne kadar Dadaş için uzun soluklu bir çalışmaya rastlayamadım. Bu nedenle Dadaş’ın köklerini aramak için tarihin derinliklerine inmek gerekiyor.

    Türklerin,Karahanlılar (840-1212) zamanında ilk Müslüman Türk devleti olması münasebetiyle İslam esaslarıyla beraber, Orta Asya’dan getirdiği kültür ve inancını sentezleyerek, Dadaşın ortaya çıkmasında güçlü bir pay sahibidir. Türkler, Araplardan almış oldukları İslami esasları ve İslam kültürünü çok çabuk benimsediler. Çünkü kültür ve inanç dokuları birbiriyle örtüşüyordu.

    Selçuklular’ın 1071 tarihinde Malazgirt Zaferini kazanmasıyla Anadolu’nun kapıları Türklere açılmıştır. Bu zaferle beraber Anadolu’nun Türkler tarafından egemenlik altına alınmasıyla Anadolu, dünya genelinde güçlü ülkeler tarafından cazibe merkezi olarak görülmüş ve görülmeye devam edecektir.

    Henüz ismi konulmayan Dadaşın köşe taşları, Selçuklular dönemine denk gelir. Ardından Osmanlı İmparatorluğu ile fulü olan Dadaş karakteri netleşmeye başlar.

    Dadaş’ın harmanlandığı yer olan Erzurum’da Dadaş’ın ilim ve tedrisat potalarından geçerek şekillenmesini aşağıda başlıklar altında sayacak olursak,

    1. Medreseler

    2. İslam Alimleri

    3. Tarikatler

    4. Ahilik Geleneği

    5. Orta Asya Kültürü

    6. Han ve Kervansaraylar

    7. Coğrafi Yapı ve Savaşlar

    Olarak sayabiliriz.

    1-Medreseler:Selçuklular döneminden önce Türklerin toplumsal hayatı, göçebelik, savaşçılık, avcılık, tek tanrılı dine inanma özellikleri mevcuttu. Selçuklunun medrese hayatıyla beraber yeni bir kültüre, tarım hayatına ve İslam dinine girme dönemi başlamıştır. Türkler; sosyal, ekonomi, idari ve askeri yönden olduğu gibi dil edebiyat, sanat ve eğitim yönüyle de ileri seviyelere gelmişlerdir. Medrese eğitim sistemi günümüzdeki eğitim sistemi gibidir. Bir milletin kültür ve eğitim durumunu anlamak için okullarına bakmak lazım. Çünkü eğitimle beraber kültür, kültürle beraber sosyal hayat etkileşim içindedir. Bu etkileşim Dadaşın gün ışığına çıkışının doğum sancılarıdır. O dönemim medreseleri Çifte Minareli Medrese, Yakutiye Medresesi ve Ahmediye Medresesidir. Osmanlı İmparatorluğu döneminde yapılan medreselerle bu sayı artmıştır. Eğitimin iki farklı görevi vardır. Biri, toplumun kültürünü yeni yetişen nesillere kazandırarak toplumsal bütünlüğü ve devamlılığı sağlamaktır. İkincisi ise, bilim ve teknolojideki gelişmeleri başta yeni yetişen nesillere olmak üzere, bireylere kazandırarak, toplumsal bütünlük içerisinde gelişme ve değişmeyi gerçekleştirmektir. Medreselerle bu değişim Erzurum ve Dadaşlar için başlamıştır. Dadaş haddini ve hakkını bilir. Adab-ı muaşeret kurallarını uygular. Artık Erzurumlu, medrese öğrencileri ve alimleriyle sosyal hayatta hem dem olmuş, formal ve informal eğitim başlamıştır.

    2-İslam Alimleri: Medreselerde yetişen alim ve ulema sınıfı toplumsal hayatın dinamikleridir. Erzurum bağrında yetiştirdiği İslam alimleriyle İslam tarihinde yer edinmiştir. Eğitim sadece okulda ve ya evde olmaz. Sosyal hayat içerisinde de eğitim vardır. Günümüzde buna informal eğitim diyoruz. Ulemanın görevi İslam’ı tebliğ ve insanları ikazdır. Allah’ı ve hesap gününü hatırlatmaktır. Bu dönem ve sonrasının İslamalimlerinin görevi Erzurum insanını yani Dadaş’ı İslami ilimler vesilesiyle islama yakınlaştırmaktır. Bu tanınmış simalar adeta Erzurum’u dolayısıyla Dadaş’ı aydınlatan ve ışık tutan kandillerdir. Bunlardan Ömer Nasuhi Bilmen ve İbrahim Hakkı Hazretleri eserleriyle beraber Dadaş’ın gurur ve ilham kaynağı olmuştur.

    3-Tarikatler ve Evliyalar: Erzurum insanını islam’a yaklaştıran en büyük etkenlerden biride tarikatlerdir. Bünyesinde bir çok Allah dostunu barından Erzurum, Dadaş’ın irşad olmasında adeta köşe taşlarıdır. Mezar taşlarından anlaşılacağı üzere Dadaşlar diyarı adeta tarikat şeyhlerinin havuzudur. Şehirlerin, mekanların ruhu vardır. Erzurum’un her köşe ve bucağında bir Allah dostu mezarı bulmak mümkün. Ancak bu, insan ruhu gibi değil, yeri geldiğinde görüntüsüyle, anılarıyla, kokusuyla, manevi atmosferiyle insana tesir eder.Tasavvufi terbiye modeliyle Dadaş, yeri gelir Yunus gönüllü olur. Lakin vatan, millet ve bayrak söz konusu olduğunda Dadaş, Yavuz olur.Dadaş’ın uysallığını ve çelik bir yay oluşunu burada aramak gerekir.

    1. Ahilik Geleneği: Ahilik, Selçuklu ve Osmanlı dönemlerinde Anadolu’da yaşayan halkın sanat, ticaret,ekonomi gibi çeşitli meslek alanlarında yetişmelerini sağlayan, onları ahlaki yönden yetiştiren, çalışma yaşamını ,iyi insan meziyetlerini esas alarak,düzenleyen bir örgütlenmedir. Kurucusu Ahi Evran’dır ve kendi kural ve kurulları vardır. Günümüzün esnaf odalarına benzer bir işlevi olan Ahilik iyi ahlakın, doğruluğun, kardeşliğin, yardım severliğin kısacası bütün güzel meziyetlerin birleştiği birsosyo-ekonomik düzendir. Bu özellikler Dadaş’ın içgüzelliğinin dışa yansımasıdır.Dadaş mahirdir. Dadaş, sanatı ile rızkını temin eder.

    1. Orta Asya Kültürü:Kültürleme; toplumun, kendi kültürel özelliklerini yeni kuşaklara sosyalleşme yoluyla aktarmasıdır. Kültürleme süreci bireye, hayatı boyunca kolay kolay değiştiremeyeceği bir kişilik yapısı kazandırır. Dadaş Orta Asya’dan genleri ile getirmiş olduğu kültürü, davranışları alışkanlıkları, adını koyamasa dahi zamanla güncelleyerek yaşar. Kültürleme süreci bireye, hayatı boyunca kolay kolay değiştiremeyeceği bir kişilik yapısı kazandırır. Dadaş’ın asil ruhunun kaynağı Orta Asyadır. Suyun gözesi temiz ise o su temiz akar. Dadaş’ın gözesi de temizdir.

    Davranışsal genetikçiler yapmış oldukları araştırmalar sonucunda kişilik özelliklerimizin %40’ının anne babamızdan aldığımız genler tarafından belirlendiğini öne sürmüşlerdir. Yukarıda saymış olduğumuz başlıklar Dadaş’ın genlerindeki özelliklerin göstergeleridir.

    Yabancı gözüyle Erzurum nasıldır birazda buna değinelim. Puşkin 27 Haziran 1825 tarihinde Erzurum’un Rus işgalindeki Erzurum tasviri şöyledir; Türkler evlerinin düz, damlarına çıkmışlar, asık suratlarla bizi seyrediyorlardı. Ermeniler gürültülü bir kalabalık hâlinde sokaklarda birikmişlerdi. Çocukları istavroz (haç) çıkararak ve hiç durmadan ‘Hristiyan! Hristiyan’ diye bağırarak atlarımızın önünde koşuyorlardı….Erzurum sokakları dar ve eğri büğrü. Yapılar oldukça yüksek… Erzurum Asya Türkiye’sinin en önemli kenti sayılıyor.Nüfusunun 100.000’i bulduğu söyleniyorsa da, sanırım abartılmış bir rakam bu.Evler taştan yapılmış. Damlar çimle kaplı. Yüksekten bakınca kente tuhaf bir görünüş veriyor bu… Avrupa’yla Doğu arasındaki başlıca kara ticaret yolu Erzurum’dan geçiyor. Fakat kentte çok az mal satılıyor… Sert bir iklimi var buranın… Erzurum’da çeşmeden bol bir şey yok. Her birinin üstünde bir zincire bağlı teneke taslar asılı. İnançlı Müslümanlar bu taslardan su içiyor, Tanrı’ya şükürler ediyorlar…Mescitler basık ve karanlık. Mezar taşlarının üstünde yine taştan yapılma sarıklar yükseliyor… Sultanın önayak olduğu yenilik hareketleri Erzurum’a ulaşmamış henüz. Ordu halâ renk renk Doğu giysileri içinde. Erzurumla İstanbul arasında, tıpkı Kazanla Moskova arasında olduğu gibi bir çekişme var.

    Puşkin’in Erzurum gözlemlerinin açılımı şöyledir; Erzurum’un 1825 yıllarındaki mimarisinden bahsederken “yapılar oldukça yüksek” diyor. Rus işgalinde Erzurum insanının damlardan Ruslara bakışı sert bir bakış olduğunu anlatıyor.Dadaş, şehit kanı ile sulanan bu topraklara gayrı müslim ayağının değmesini nasıl kabullensin. Şehrin mimari yapısı da gelince, Dadaş, günümüzde lüks sayılan dubleks veya tribleks evlerde yaşıyor. Her evde kuvvetle muhtemelen kehriz (Misafir odasındaki banyo) bulunurdu. Fakat çatı sistemi yoktu. Yine bu evler baca kapılı olup, ekolojik dengeyi sağlamak ve aynı zamanda hane halkının açık havadan faydalanma ihtiyacını için gidermek için baca kısımları çimlendirilirdi. Bitki ve böcekler bile düşünülmüş. Puşkin Erzurum’un doğu ve batı arasındaki ticaret bağlantı yolunda bulunmasına rağmen şehrin ticaret hacminin düşük olduğunu bildiriyor. Puşkin, Erzurum da çeşmenin bol olduğunu, her birinin üstünde zincire bağlı teneke taslar asılı olduğu, inançlı Müslümanlar bu taslardan su içtiğini ve Allah’a şükrettiğini bildiriyor. Medreselerin geri bildirimlerini toplum hayatında, Allah’a şükretmekte görebiliyoruz. Puşkin, Dadaş’ın iki asır önce yaşadığı şehrin kültürünü, medeniyetini anlatıyor. O dönem çeşmelerden su günümüz tabiriyle 7/24 akar. Bizlere yıllarca Avrupa Medeniyetini anlattılar. Medeniyetin temelinde su yatar. Su hayattır. Temizliktir. Gıdadır. Dadaş yalnızca insanı düşünmez, yoldan geçen insanları, sokak hayvanlarınıve bitkileride düşünür. Dadaş o kadar moderndir ki su içmek için çeşmede zincire asılı tas bulundurur. Ardından inançlı Müslümanların suyu içtikten sonra Allah’a hamd eder. Dadaş bu çeşmeleri yaparken sadece Müslümanlar içsin diye yapmamış. Aynı zamanda gayrı müslimler de faydalansın diye bu çeşmeleri yapmış. Tabiki Dadaş ilahi huzura çıkmak için bu çeşmelerden abdestini alırdı.

    1. Han ve Kervansaraylar: Erzurum, tarihi İpek Yolu üzerinde olması nedeniyle uzun yıllar ekonomisini ticaret yolu üzerinde olmasına bağlamıştır. Kervan sahibi tüccarların, seyyahların ve dervişlerin uğrak yeridir Erzurum. Bu nedenle o dönem ihtiyaç olan hanlar ve kervansaraylar, yolcuların yeme içme ve barınma ihtiyaçlarıyla berber aynı zamanda at ve develerinde ihtiyacını karşılıyordu. Eski seyyahlar ve tüccarlar, Rüstempaşa Kervansarayında konaklardı. Şehrin kuzeyinden gelen hacı adayları ise Hicaz yolundaki Hacılar Hanında konaklardı.

    Bu han ve kervansaraylarda barınan insanlar kendi kültürlerine ait yiyecek ve içecek kültürleriyle beraber, ticarette kullanılan mallar,Erzurum ticaret piyasasında yöre halkı tarafından rağbet görmesiyle beraber, farkı kültürlerin tesiri ile kültür etkileşimi olmuştur. Aynı zamanda tüccarlar mallarını Erzurum da satarken, diğer taraftan Erzurum’dan aldıkları ticaret mallarını başka şehirlere, ülkelere götürmüşlerdir. Bu kültür etkileşimine sözlü kültür etkileşimini de eklemek gerekiyor. Erzurum’a dışardan gelenlerin kullandıkları kelimeler, deyimler ve atasözleri ile beraber anlattıkları hikaye ve masallar kulaktan kulağa dolaşarak hem başka kültürlerden Erzurum’a hemde Erzurum’dan başka kültürlere sözlü kültür ödünçlemeleri olmuştur.

    1. Coğrafi Yapı ve Savaşlar: Erzurum, Türkiye genelinde rakım itibariyle değerlendirildiğinde Ardahan ile beraber en yüksek rakıma sahip illerimizdendir. Yüksek rakım ve soğuk hava, insan üzerinde ruhsal ve fiziksel bir takım olumsuzluklara sebebiyet vermektedir. Yüksek rakım insanı gerginleştirir. Üzerinizde bir baskı oluşturur. Bol oksijen ise insanı rahatlatır. Erzurum 1877-1878 Osmanlı-Rus savaşının Erzurum insanı psikolojisine olumsuz etkileriyle beraber o dönem kış iklim şartlarının ağırlığı, rakımın yüksek oluşu gibi sebepler bir araya getirildiğinde Dadaşın karakteristik özellikleri ortaya çıkar. Sıcak iklim, insanı ağırlaştırır, rehavet verir. Arabistan ve Afrika halkının savaşçılık özellikleri’nin olmamasının başlıca nedeni budur. Sıcak iklim insanı rehavetlendirir. Ilıman ve sıcak iklim insanı eğlenceye daha düşkündür. Soğuk iklim ise insanı hareketlendirir. Yaşamak için hareket etmek zorundasın. Dadaş’ın savaşçılığının etkisinde vatan, millet ve bayrak sevgisiyle beraber soğuk iklimin tesiride vardır.

    Savaş sonrası stres bozukluklarının ilk belirtileri mutsuz insan olarak ortaya çıkar. Osmanlı-Rus harbinde ve Birinci Dünya Savaşında nice yiğitler şehadet şerbeti ile şereflendi. Ardında yetimler, piri fani ana babalar ve eşler bıraktı. Erzurum ailelerinde şehidi, gazisi olmayan aile yoktur. Üzüntülü, kederli Dadaş, imanını en üst seviyede tuttu. Çünkü biricik sermayesi imanı idi. Bu vatan için bayrak için şehit veren Dadaş, gülmeyi kendine ar sayar. Dadaşın çatık kaşlı oluşuna, bunlarda sebebiyet vermiştir.Dadaş’ın vakarını, savaşçılığını barda görürsünüz. Osmanlı’nın dünyaya hükmetmesinin sebeplerinden biride dört mevsimi bir arada yaşamasıdır.

    SONUÇ OLARAK : Ünlü ilim adamı İbn Haldun Mukaddime adlı eserinin dördüncü bölümünde hava ve iklim şartlarının insan ahlakı, huyu, seciyesi, mizacı, ruh yapısı ve buna bağlı olarak da hal ve hareketleri üzerindeki etkilerini açıklamıştır. İbn Haldun bu araştırmasında o zaman da dünya üzerinde yaşayan farklı kavimlerin ahlaki değerlerinden örnekler vermiştir. İbn Haldun’a göre aynı hayvan aleminde olduğu gibi, insanlar da bulunduğu iklim veya hava şartlarından etkilenir. İklimin sıcak ve soğuk olması hatta insanların yediği gıdalar dahi, insana ruhsal ve bedensel olarak tesir eder. Yani kısaca İbn Haldun’a göre insan toplulukları, yaşadığı çevre ve şartlara göre şekil alır. İnsan tabiatı üzerinde sadece iklim değil ayrıca toprak çeşidi de tesir eder. Fiziki çevreye göre insanların bazı kabiliyetleri gelişir ya da zayıflar. Örneğin, kırsal alanlarda yaşayanların zekaları daha keskin, vücut tenleri daha canlı ve dinçtir.

    İbn Haldun havanın (ve iklimin) insan ahlakı üzerindeki tesirini anlatırken Sudan halkını örnek verir. Sudan halkını tanımlarken sıcak iklimin onları gevşettiğini ve zevklerine çok düşkün olduklarını yazar:“Hafifliğin, aceleciliğin, zevk ve keyfe fazla düşkün olmanın umumiyetle Sudanlıların (ve zencilerin, karakterlerinden ve) huylarından olduğunu görmüşüzdür. Bunların her nağmeye ve çalgıya göre raks etmeye (dans etmeye) düşkün oldukları ve her yerde ahmak olmakla nitelendirildikleri görülmektedir… Hararet, sıcak iklimde yaşayan Sudanlıların/zencilerin yapılarına ve oluşumlarının özüne işlemiştir. Nefislerindeki hararet de beden ve iklimlerindeki hararet oranındadır.”

    İbn Haldun Sudan’la aynı nem oranına sahip deniz sahillerinde yaşayan halkın da, az çok Sudanlılara benzediğini belirtir.  Bu bağlam deniz sahillerinde yaşayan insanların hararetten aldıkları hafiflik, ferahlık, soğuk dağlarda ve yaylalarda yaşayan insanlardan daha fazladır. Hatta İbn Haldun hava şartları ve iklimin insan üzerindeki etkisi daha ileri götürür ve iklimin, insanların maişetleri üzerinde dahi tesir ettiğini iddia eder. Mısır ve Fas halkını örnek verir. O’na göre Mısır halkı sıcak enlemde yaşadıkları için işlerinde ferahlık, hafiflik ve işlerin akıbetlerinden gafil olmaktadırlar. İbn Haldun’a göre insanoğlu fıtraten tabiat şartlarıyla alakadardır. İnsan yediği yiyecekler ve yaşadığı çevreye göre şekil alır.  Bu nedenle insanın farklı iklimlerde ve bölgelerde yaşaması farklı mizaç ve ruhi değerlere sahip olmasına sebep olur.

    Ayrıca Erzurum, Dadaş kültürünü canlı ve diri tutmak için bu kültürü yetişen nesillere kazandırarak toplumsal bütünlüğü ve devamlılığı sağlamak zorundadır. Bunun için Belediyelere, Erzurum Milli Eğitim Müdürlüğüne ve Erzurum Derneklerine iş düşmektedir. Dadaş denilince bar akla gelmektedir. Belediyeler ve dernekler bar kurslarına ağırlık vermelidir. İlimiz Milli Eğitim Müdürlüğü bütün okullarda bar kursu açmalı ve okullarda diğer eğitsel kollar gibi folklor kolu da olmalı. Okulun her kademesinin ayrı ekibi olmalı. Ayrıca okullar arası yarışmalar olabilir. Fakat asıl mantık yarışma olmamalı. Aileler çocuklarının akademik başarısını dikkate aldıklarından bu gibi kültür faaliyetini önemsiz görebilirler. Yöresel düğünlerimiz maalesef yöresel düğün özelliğini kaybetti. Göstermelik folklör ekibinin düğüne gelmesi güzel ancak düğüne gelen yüzden fazla erkeğin Erzurum bar’ını bilmemesi folklör kültürümüzün yani Dadaş kültürünün nereye gittiğini gösteriyor. Milli Eğitimin politikaları içinde yöresel kültürü yeni nesillere aşılama da olmalı. Ülke genelinde her ilin Milli Eğitim Müdürlükleri o yöredeki okullarda bu kültür faaliyetlerini canlı ve diri tutmalı. Çünkü her insan eğitim hayatında okuldan geçmektedir. Kainat boşluk kabul etmez. Erzurum Dadaş ve Dadaşlık kültürüne sahip çıkmaz ise başka kültürlerin tesiri altında kalacaktır.

    Recai HATTATOĞLU

    ERZURUM VE TARİH
    14Ağu, 2023
    ERZURUM VE TARİH

    ERZURUM VE TARİH

    Tarih; insan, mekân ve zamanın buluşması ile ortaya çıkan bir ilim dalıdır. Tarih ilmine ilişkin iki temel yaklaşım vardır. Bunlardan ilki bir ülkenin, medeniyetin, toplumun, tarihini makro açıdan inceleyen ulusal tarih anlayışıdır. Diğeri ise meselelere mikro açıdan bakan yerel tarih anlayışıdır.

    Yerelin toplumsal, kültürel ve iktisadi geçmişine önem veren ve bu konularda seçkinlerden ziyade halkı ön plana çıkaran bir anlayışı ortaya koymaktadır. Yerel tarih; tarihin, sadece seçkin şahsiyetlerin yön verdiği siyasi ve askeri olaylardan ibaret olmadığı tezine dayanır. Bu teze göre tarihi hareketleri ve olayları toplumsal, kültürel ve ekonomik olayların değişim ve gelişimlerin ya da yıkımların yarattığı yaklaşımı ile tarih incelenmelidir.

    Yerel tarih araştırmalarının, yerel kültür ve coğrafya bileşimi ile yapılması halinde vatandaşlık bilincine yapacağı katkılar önemlidir. Özellikle gençlerimizin, yaşadıkları bu ülkenin, mensubu oldukları toplumun değerlerini daha iyi kavrama ve bu şekilde daha derinlemesine olaylara bakmalarına yardımcı olur. Yerel tarih çalışmalarında fotoğraf, müze, sergi vb. malzemelerle görselliğe önem verilmesinin yanı sıra, sözlü tarih, edebi metinlerin incelenmesi ve tahlili gibi değişik öğelerin kullanılması ile doğrudan yerel kültür çalışmalarına da yerel tarihçilerin katkısı olur. Böylece tarih soyutluktan çıkarılarak, somutlaştırılacak ve toplumsal hayata dahil edilecektir. Bunun için yerel tarih çalışmalarında; coğrafyadan, edebiyata, etimolojiden müziğe, müzecilikten antropolojiye, askerlikten folklora kadar birçok unsur göz önüne alınmalıdır.

    Yerel tarihin kazandıracağı kültürel kimlik, bilinç ve sorumluluk duygusu, bireylerin zihinlerinde ruhsal dönüşümü sergileyeceği gibi toplumsal yapının da manevi değerlerinin güçlenmesine ve maddi unsurlarının gelişmesine sebep olacaktır. Yerel tarihin kazandıracağı tarih, kültür ve tabiat varlıklarına sahip olma bilinci sağlam bir milli şuurun oluşmasına sebebiyet verecektir. Yerel tarihin ideolojisi olmaz, etnik, dini ve kültürel hak talebi ve ayrımcılığa dayanak teşkil etmez.

    Yerel tarihin iki önemli yaklaşımı vardır. Bunlardan ilki toplumsal tarih diğeri ise şehir tarihidir. Yerel tarih ve toplumsal tarihte insan odaklı seçkinlerden ziyade, halkı, bireyleri merkeze alan, tarihi, sosyal, ekonomik ve kültürel boyutlarıyla kucaklayan bütüncül bir yaklaşımdır. Toplumsal tarih, toplumların tarihleriyle, kültürleriyle, kurumlarıyla, davranış biçimleriyle, yaşam alışkanlıklarıyla, çevreleriyle, zihniyetleriyle kurdukları ilişki ve yorum biçimidir. Toplumsal tarih insan merkezlidir. İnsanın, sosyal, ekonomik, kültürel, coğrafik, çevresiyle ilişkisini, inanç boyutu ile birlikte ele almaktadır. Bu şekilde tarih aktif ve etkili bir anlayış kazanır.

    Yerel tarihin en önemli dallarından biriside şehir tarihidir. Şehir tarihi aslında yerel tarih anlayışının şehre uygulanmasıdır. Yerel tarihin konu edinmiş olduğu yerin yani şehrin, tarihsel ve kültürel dokusunu, mirasını, tarihin simgeleri ve tarihten günümüze gelen eserlerini tabiat varlıklarını incelemeye, farklılaştırmadan ve ötekileştirmeden yeniden yapılandırmaya ve yaşatmaya çalışır.

    Şehir; insan, zaman ve mekân çizgilerinin birleştiği bir noktadır. Bu noktanın içinde, olaylar, hayatlar, kimlikler, yaşamlar, maddi ve manevi değerler vardır. Bu noktaya şehircilik açısından baktığımız zaman yerleşim yerlerini, peyzaj uygulamalarının yapıldığı alanları, ekolojik çevre, yaşam için gerekli olan altyapı, ulaşım ağı, tarihi ve kültürel alanları ile bütünlük gösteren büyük yerleşim alanlarını görürüz. Tarih bilimi açısından şehrin tanımı, sanayi ve ticaret faaliyetlerinin yoğunluk kazandığı, siyasi, idari, askeri ve dini işlerin görüldüğü ve bütün bu işler için gerekli alt yapının gerçekleştirildiği ve halkın buna göre teşkilatlandığı yerleşim alanlarıdır. Bu alanlarda yaşayanlara şehirli denir.

    Bir şehrin tarihi, o şehirde var olmuş insanların, toplumların, kavimlerin ve medeniyetlerin tarihlerini anlattığı gibi o şehirdeki mahallelerin, sokakların ve mekânların tarihini de anlatır. Zaman boyutu içinde o şehirdeki olayların, olguların, yaşam koşullarını insanoğlunun ruhsal, tarihsel, kültürel eylemlerinin bütünü ve yaşanılan şartların tümünü inceler. Bu inceleme insan ve insanın eseri olan şehirlerin, geçmişten bugüne miras bırakılan tarihi eserlerin, kültür, dil, örf ve adetlerin coğrafya ile birlikte şehir hayatına adapte edilebilmesi için çok önemlidir. Bu inceleme ile geçmiş bugünle birleştirilerek yaşatıla bilinir.

    Yerel ve şehir tarihçileri, yaşadıkları yeri, yaşayanlar için eşsiz yapan unsurları araştıran, bulan, koruyan yaşatılması için çalışan ve bunlara değer katarak şehir kimliğini kazandırandır. Bu şekilde çalışan tarihçi şehre ait olan değerleri bularak korunması için proje hazırlar. Bu şekilde şehrin tarihsel, kültürel ve coğrafik zenginlikleri buluşturarak şehir kimliğini oluşturur ve şehirli bilincini geliştirir.

    Tarih bilinci milleti oluşturan en önemli bileşim olarak karşımıza çıkmaktadır. Bunun gibi şehir tarihide aynı şekilde şehirlilik bilincinin oluşması için en önemli değerlerden biri olarak karşımızda durmaktadır. Yerel tarih bir yandan ortak yaşama ve şehirlilik kültürünün ve bilincinin yaygınlaşmasına öte yandan da şehir kültürü ve bilincine sahip insanların ortak duyarlıklar ve tutumlar geliştirmelerine önemli bir imkân sunar. Yerel tarihin kazandıracağı tarihi, kültürel kimlik ve bilincin sağladığı sorumluluk duygusu bireylerin zihinsel dönüşüm ve ruhsal doygunluğu sağlayacağı gibi toplumsal yapının da manevi değerlerinin güçlenmesine ve maddi unsurların gelişmesine sebebiyet verecektir. Bu çerçevede kazanılan vatandaşlık kimliği bir yandan yaşanılan ülkenin bütünlüğüne ilişkin sorunların çözümüne katkı sağlarken öte yandan da yaşanılan yörenin, şehrin, kasabanın, köyün meselelerinde sosyal bir sorumluluk bilinciyle etkin ve katılımcı bir tavır alınması sağlanır.

    Şehir tarihi üzerinde önemli olan bir yaklaşım tarzı tarihi coğrafyadır. Şehir coğrafyası şehir sahalarındaki bütün faaliyetlerle ilgilenmektedir. Asıl konusu insan, insan faaliyetleri ve yeryüzü arasındaki ilişkileri incelemek olan coğrafya tarih ilminin en önemli yardımcılarından biridir. Bu nedenle şehir tarihi açısından şehir coğrafyasının önemi de gün yüzüne çıkmaktadır. Şehire etki eden en önemli faktörlerden bir tanesinin de şehrin kurulum yeri olduğu tartışılmazdır. Şehir üzerinde kurulduğu yerin arz etmiş olduğu özellikleriyle tarihi süreç içerisinde önem ve özellik kazanır. Bu açıdan dönemin şehir üzerine yansımaları hususu üzerinde önemle durulmalıdır. Dolayısıyla döneme damgasını vuran özelliklerin analizi ve yorumlaması da gerekmektedir.

    Tarihi coğrafya açsısından şehir konusu, insanların tarihi süreç içerisinde coğrafi mekânda var ettiği beşeri tesisler kümelenmesi olarak tanımlanır.

    Şehir yerleşmeleri, tarihi süreç içerisinde gerek beşeri gerekse fiziksel görünüm açısından farklılıklar arz eder. Bu durum şehirlere farklı kimlikler kazandırır. Şehirlerde her dönemin kendine has bir özelliği vardır.

    Bazı şehirlerin birçok dönemsel özelliği bir arada barındırması ve geçmiş dönemlere ait izler taşıması şehirlerin tarihi, kültürel, mimari ve turistik gibi çok çeşitli öğeler bakımından zengin bir görünüme bürünmelerini sağlar. Bir şehrin tarihi ne kadar eskiye dayanırsa birden çok medeniyete ait izler taşıyabilir. Bu suretle de geçmiş dönemlerin özelliklerini bünyesinde bulundurması bakımından o oranda çeşitlilik arz eder. Bu açıdan şehirler çok farklı birimleri araştırma sahası olma özelliğine sahiptir. Şehire makro açıdan bakmak gerekir işte coğrafya bu makro açıdan bakışı sağlamaktadır. Sınırlı bir alanda çok sayıda insanın barınması, yaşaması, üretim ve tüketimde bulunması nedeniyle şehirlerde makro ölçüde ciddi çalışmaların yapılmasını gerekli kılmaktadır. İşte tarihi coğrafya bu makro ölçekli çalışmalara rehberlik edebilecek bir yaklaşımdır.

    Tarihi coğrafya yerleşim düzenlerinin ve şehir planlarının ortaya konması açısından önemlidir. Yerleşmenin coğrafi ve tarihi tahlili şehir yerleşmelerinde ön plana çıkan bir yaklaşımdır ve tarihi coğrafya araştırmalarına ışık tutar. Bu ışık altında zaman, mekân ve insan etkileşimi sonucu şehirler tanımlanır..

    Şehirlerin yapısı ve dağılış şekillerine bakıldığında her şehrin kendi içinde bir model oluşturduğu görülmektedir. Bu model bir yaşam tarzını gerektirir. Bu ortamı ve yaşam tarzını etkileyen ise coğrafik koşullardır.

    Coğrafik açıdan şehir tarihimize baktığımız zaman Türk İslam şehir tipinde karşımıza çıkan yerleşim düzeninde üç işlevsel grubun olduğunu görürüz.

    Bunlardan ilki konut dokusu ve mesken alanlarıdır. Bu alanlar dar ve kıvrımlı sokaklardan oluşup şehrin en karakteristik kesimini oluşturur. İş hayatından soyutlanmış İslamiyet’in mahremiyet anlayışına uygun bir şekilde imar edilmişlerdir. Bu alanı tamamlayan ikinci unsur ise caddelerdir. Bu caddeler tüm işlevsel alanları kapsar, merkeze gittikçe genişleyen sokaklara yaklaştıkça daralan ve çıkmaz sokaklar ile tamamlanan bir dolaşım ağıdır.

    İkinci işlevsel grubumuz ekonomik ve sosyal alanlardır. Bu alanlar genelde ekonomik etkinliklerin gerçekleştirildiği alanlardır. Buralar küçük bir meydan etrafında toplanan Pazar ve çarşıdan oluşur. Şehrin en geniş fiziki mekânı çarşıdır. Uzun çarşı etrafında toplanan ve bu çarşıya açılan her iş kolunun yer aldığı diğer küçük çarşılardan oluşan bu alan şehrin büyüklüğüne göre bedesten ve hanlar ile donatılarak merkezden çevreye doğru bir yayılım gösterirler. Pazar haftanın belirli günlerinde meydanda toplanır. Meydan sosyal ve kültürel fonksiyonlarının büyük bir kısmının gerçekleştirildiği birçok kompleksin bulunduğu ve şehrin kalbinin attığı yerdir. Bu mekânlarda ve açık alanlarda sürdürülen ortak yaşam sonucunda toplumsal ve psikolojik bir eğitim ve terapi vardır.

    Son işlevsel grubumuz ise idari, hukuki, dini, sosyal, kültürel etkinliklerin gerçekleştirildiği alanlardır. Bu alanların merkezi bir camidir. Bu caminin etrafında toplanan medreseler, kütüphaneler, imarethaneler, vakıflar, aş evleri, hamamlar bu alanları teşkil eder.

    Dolayısıyla bizim yerel tarihimiz, şehir tarihimiz, toplumsal tarihimiz ve coğrafik şehir tarihimiz bu işlevleri oluşturan unsurlar etrafında belirlenir.

    Camiler ve manevi alanlar ile şehrin dini tarihi, manevi önderlerini ve bunların toplumsal etkileri incelenebilir.

    Medrese, mektepler ve kütüphaneler ile şehrin kültür ve edebiyat tarihini ve bu alanda eser bırakanları ve halk ile olan etkileşimi incelemek mümkün olur.

    İmalat haneler, çarşılar, hanlar vb. ile şehrin iktisadi tarihini ve şehre ekonomik alanda yön verenlerini, ayan ve eşraflarını toplumun ekonomik durumunu öğrenebiliriz.

    Yönetim yapıları ile şehrin idari tarihi, savaş tarihi ve şehir insanlarına yansımasını. Topluma yön verenleri bulabiliriz.

    Dolayısıyla şehir tarihi açısından şehrin işlevsel grupların incelenmesi önemlidir.

    Ülkemiz asırlara yayılmış bir geçmişin üzerinde onlarca medeniyete beşiklik etmiş ve buram buram tarih ve kültür kokmaktadır. Adeta bir açık hava müzesidir. Ancak ülkemizde şimdiye kadar yerel tarih ve yerel tarih yaklaşımları olan şehir tarihi, tarihi coğrafya ve toplumsal tarihin gelişmemiş olmaması nedeniyle yeterince incelenmemiş, şehirlerimiz, kasabalarımız, köylerimiz üzerinde oturmuş oldukları hazineden bihaber yeniden yapılandırmaya başlanmıştır. Tarihi mirasa sahip olabilmek için muhakkak o yerde yaşayanların tarihi bilince sahip olmaları şarttır. Bir yerde tarihi değerlerin korunabilmesi için yaşama dahil edilmesi gereklidir. Maalesef ülkemizde bu yapılamamış hazinelerimiz birer birer ya talan edilmiş ya da yok edilmiştir. Ulusal tarih öğretimiz içerisinde bir iki satır olarak kitapların arasında kaybolmuş gitmişlerdir. Cumhuriyet ile birlikte başlayan batılılaşma gayreti yüzünden hemen hemen tüm değerlerimize sırt dönmüş kendimizi unutmuş bir şekilde yaşamışız. Bu şehirlerimizde ve şehircilik anlayışımızda da kendini his ettirmiş ve telafisi çok ağır tahribatlara zemin hazırlamıştır.

    Erzurum, kurulmuş olduğu ovadaki tarih öncesi yerleşim yerleri ile tarih macerasına başlamıştır. Bu macera içerisinde M.Ö. 2000 – 1200 arasında Hurrilerin bir şehri olarak tarihe geçen Erzurum uzun yıllar sınır komşusu olan Hititlerce ele geçirilme çabalarına şahitlik etmiştir. Hititlerin başaramadığını Van ve çevresinde yerleşmiş olan Urartular M.Ö. VII. Yüzyılda başarmışlar ve Erzurum’u egemenliklerine almışlardır. Urartu saldırısı sonucu zayıflayan Urartulular, İskitlerin saldırısı ile M.Ö 585 yılında sahneden silinince kavimler göçünde Firiklerle birlikte bölgeye gelmiş olan Ermenilerin bölgede etkinlikleri artmıştır. Urartu topraklarını ele geçiren Metlere bağlı derebeylerin hâkimiyeti altındaki Erzurum, Perslerin Metleri tarihten silmesi ile bu sefer Pers egemenliğine girmiş ve bölgede bir Ermeni satrap lığı kurulmuştur. M.Ö II. Yüzyıldan itibaren Erzurum Pers ve Roma mücadelesine sahne olmuştur. Roma imparatorluğunun M.S 395 yılında ikiye ayrılmasından sonra Erzurum ve çevresi Doğu Roma imparatorluğunun egemenliğine girmiştir. Ancak bu hâkimiyet VII. Yüzyıla kadar Sasanilerle yapılan mücadelelerden dolayı sürekli olamamıştır. Bu mücadele sürdüğünde Doğu Roma imparatoru II.Teodosious döneminde( M.S. 408 – 450) Erzurum ovasında biri Erzen adında diğeri ise Doğu Roma döneminde tekfur olarak nitelendirilen bir beyin eşi olan Kali tarafınca kurulan ve bu adla adlandırılan iki şehir bulunmaktaydı. II.Teodosious bu şehirlerden birisini Sasani saldırılarına karşı güçlendirme kararı aldı. Bu kararı imparatorun komutanlarından Anatolius yerine getirmiş ve Kali isimli şehir de bir tepe üzerinde şimdiki Erzurum kalesini inşa ettirmiş ve şehre Teodosiopolis adı verilmiştir. Kalenin yapılmış olması Sasani saldırılarının hızını kesmemiş, şehir ve çevresi 504 yılında Sasanilerin eline geçmiştir. Doğu Roma tarafınca şehir uzun ve kanlı mücadeleler sonucunda yeniden ele geçirilmiştir. Doğu Roma imparatoru olan I.Anastas tarafından 530 yılında şehir tahkim edilmiştir. Sasaniler ile bu mücadele 610 senesine kadar sürmüştür.

    M.S 638 yılında Hz Ömer’in halifelik döneminde İyaz bin Ganem komutası altındaki İslam orduları Erzurum’u ele geçirmiş ve uzunca bir süre şehir Müslümanların elinde kalmıştır. Daha sonra tekrar Doğu Roma devletinin eline geçen şehir bu kez 651 yılında Habib ibn-i Mesleme komutasındaki İslam ordusu tarafınca geri alınmıştır. Bu şekilde yıllarca süren Doğu Roma – Arap mücadelesi sırasında 838 yılında Doğu Roma İmparatoru Theophilos şehrin surlarını yıktırmış 840 yılında Halife Mutasım şehrin surlarını yeniden yaptırmıştır. 949 yılında Doğu Roma imparatorluğu tarafınca şehir yeniden ele alınmış ve Arap egemenliği Erzurum da tamamen bitmiştir.

    Erzurum yaklaşık bir asır süren sükûnete kavuşmuştur. Bu sükûnet 1048 yılında Anadolu’ya ilk büyük Selçuklu akını ile bozulmuştur. Büyük Selçuklu sultanı tarafından akınla görevlendirilen İbrahim Yınal ve Kutalmış beyler 1048 yılında Pasinler ovasındaki savaşta Doğu Roma ordusunu yenerek Erzurum üzerine yürümüşlerdir. Ancak Teodosiopolisi kuşatmanın zaman alacağının farkına vararak Erzen şehrini ele geçirmiş ve yağma etmişlerdir. Bu yağma sırasında Erzen şehri tamamen tahrip edilmiş ve bir daha oturulmaz hale gelmiştir. Erzen halkı Teodosiopolise sığınmışlardır. Bu günden sonra şehir kara Erzen diye anılmış zamanla karaz şeklinde anılmaya başlanmıştır. 1054 yılında Tuğrul Bey tarafınca yapılan kuşatma şehrin surlarının sağlamlığı nedeniyle kaldırılmıştır. 1071 Malazgirt zaferinden sonra Erzurum ve çevresi Ebul Kasıma verilmiştir. Bu tarihten itibaren şehir Türk hâkimiyeti ile tanışmıştır. Ebul kasımın torunlarından Saltuk beyin adı ile anılacak olan Saltuk oğulları beyliğinin baş şehri olan Erzurum tarihte ilk kez başkent olacaktır.

    Anadolu üzerinde artan Gürcü baskısından rahatsız olan Anadolu Selçuklu Sultanı Rükneddin Süleyman Şah Anadolu beyliklerini ortadan kaldırmaya başladı. Erzurum bu sırada Anadolu Selçuklu Devletinin egemenliğine girdi ve 130 Yıllık Saltuklu tarihi bitmiş oldu. Süleyman Şahın şehri küçük kardeşi Mugisüddin Tuğrul şahın yönetimine bırakmıştır. Bu dönemde Gürcü baskısı Anadolu üzerinde kalkmış ve şehir gelişmeye başlamıştır. Tuğrul Şahın 1225 yılında ölümü ile birlikte yönetime geçen Rükneddin Cihan şah, Rum ve Gürcü devletlerine komşu olan bu beyliğin önemine varan Sultan Alaattin Keykubat’ın beyliği direk Anadolu Selçuklu devletine bağlama isteğinden rahatsız oldu. Harezmşah’tan yardım alarak amcası olan Anadolu Selçuklu Sultanına isyan etti. Bunun üzerine çıkan savaşta Harezmşah ve Rükneddin mağlup oldu ve Erzurum beyliği direk olarak yönetilmeye başlandı.

    Anadolu Selçuklularının Moğol saldırıları sonucu yıkılması ile şehir Moğol egemenliğine girmiş ve halkı kılıçtan geçirilmiştir. Daha sonra İlhanlı hâkimiyeti altına giren şehir bu dönemde yeniden imar edilmeye başlanmıştır. Daha sonra şehir Eretna beylerince 50 yıl yönetilmiştir. Sonra sırasıyla şehir Karakoyunlu, Akkoyunlu, Safevi ve Osmanlı hâkimiyetlerine girmiştir.

    Yavuz Sultan Selimin Mısır seferinden sonra Erzurum’a gelmesi ile birlikte 1517 yılında Osmanlı hâkimiyeti başladı. Yavuz Sultan Selim tarafınca ordunun doğu seferleri için bir üs olarak Erzurum’u düşündüğü ve erzak depoları yaptırdığı görülmektedir. Kanuni döneminde Erzurum, İran seferlerinin üstü haline getirilmiştir. 1552 yılında Erzurum İran saldırısına uğradı 1553 yılında Kanuni İran üzerine bir sefer düzenledi ve 1554 yılında yıkılan Erzurum kalesini yeniden yaptırdı. Kanuni döneminde Erzurum açısından yaşanan en önemli gelişme Safevi döneminde önemli ölçüde nüfus kaybı yaşayan şehre Safevi devleti sınırlarında kalan Sünni Azeri Türklerini getirip yerleştirmesi olmuştur. Erzurum 1577 – 1590 İran savaşlarında da önemli bir askeri üs olarak kullanılmıştır. 1590 yılında Yeniçerilerin yöre halkına kötü davranması sonucunda çıkan ayaklanma ile bazı yeniçeriler öldürülmüştür. Bu olay üzerine İstanbul’a gönderilen heyetten bir kaçı öldürüldü. Bu olay Erzurumlular tarafınca üzüntü ile karşılanmış 1620 1628 İran savaşları döneminde Abaza Mehmet paşa isyan etmiş ve halk bu isyanı desteklemiştir. Daha sonra 1803 yılında Gürcü Osman Paşa isyanı yaşanmış bu isyan ise bastırılmış ancak düzen tam olarak sağlanmamıştır. II. Mahmut reformlarına karşı yeniçerilerce çıkarılan 1826 isyanı ise Erzurum valisi Galip Paşa tarafından büyümeden bastırılmıştır.

    Erzurum Gamlar şehri olarak anılacağı tarihi döneme 1827 yılında girdi Patlak veren Osmanlı Rus savaşlarının merkez üssü olan Erzurum 8 Temmuz 1829 yılında General Paskeviç komutası altındaki Rus ordusunun işgali altına girdi. 14 Eylül 1829 yılında Edirne Anlaşması ile Rus işgali bitmiş ancak bu 2,5 aylık işgal döneminde Erzurum ağır bir tahribata ve yıkıma maruz kalmıştır.

    1853 – 1856 yılında kırım savaşı döneminde Erzurum şehri etrafındaki tabyaların önemi daha çok artmış ve tabyalar tahkim edilmiştir. 1855 yılında Karsın Ruslar tarafınca işgal edilmesi ile Erzurum’un daha iyi tahkim edilmesine neden olmuştur. Erzurum halkının katılımı ile yeni tabyalar inşa edilmiş ve var olan tabyalar güçlendirilmiştir. Buna rağmen 93 harbi olarak anılan 1877 1878 Osmanlı Rus savaşında tabya inşaatında çalışan Ermenilerin ihanet ederek Rus ordusuna bilgi vermeleri ve Osmanlı asker kılığında Aziziye tabyalarına girip Rus askerlerini tabyaya girmelerini sağlamaları ile Erzurum işgal tehlikesi altına girmiştir. Bu tehlike Erzurum halkının Şehirdeki Osmanlı askerleri ile birlikte tabyalara hücum etmeleri ile savuşturulmuştur. Bu savaş esnasında Rusların batı cephesinde Yeşil köye kadar ilerlemeleri ile Erzurum Rus ordusuna kışlaması için terk edilmiş ve bir yıllık işgal sonucunda 3 mart 1878 yılında imzalanan Ayestefanos barışı ile Ruslar Erzurum işgalini sona erdirmişlerdir. Ancak 18 Temmuz 1878 yılında yapılan Edirne anlaşması ile Artvin, Oltu, Olur, Ardahan, Kars ve Batum şehirleri Ruslara savaş tazminatı olarak bırakılmış ve Erzurum Serhat şehri olarak önem kazanmıştır. Edirne Anlaşması ile Erzurum ve çevresindeki illerin Ermeni şehri olarak nitelendirilmesi ve burada Osmanlı Devletinin reform yapması ile ayrılıkçı Ermeni hareketi güç kazanmış kurulan Taşnak ve Hınçak partileri aracılığıyla bölgede Müslüman ve Türk halkına karşılık katliamlar ve saldırılar başlamıştır. I. Dünya savaşı esnasında 1915 yılında çıkarılan tehcir yasası ile Ermenilerin bölgeden çıkarılma kararı aslında Ermenilerin Osmanlı ordusunu arkadan vurmalarını önlemek cephe gerisini güvenlik altına almak amacıyla çıkartmış olduğu bir karardır. 16 Şubat 1916 yılında Rus ordusunun Erzurumu işgal etmesi Erzurum tarihinin en kara günlerini teşkil etmektedir. Yaklaşık 2 yıl sürecek bu işgal döneminde özellikle Bolşevik ihtilali ile birlikte Erzurum ve çevresinin General Antranik isimli Rus ordusunda görevli ve eskiden çeteci olan bir Ermeni’nin örgütlediği Ermeni çetelerinin işgaline terk edilmiş ve şehir çok ağır bir zulüm, yıkım ve katliama maruz kalmıştır. Bu dönemde Kırbaşzade Fevzi bey başta olmak üzere şehrin ileri gelenlerinin örgütlemiş olduğu mahallelerde fazla bir etkinlik gösteremeyen Ermeniler diğer mahallelerde, özellikle Mahallebaşı ve Yeğenağa, kadana mahallelerinde Erzurum tarihinin en vahşi hadiselerini sergilemişlerdir. Kazım Karabekir paşa komutasındaki Türk ordusunun 12 Mart 1918 yılında Erzurum’a girmesi ile Erzurum bugüne kadar süren bir sükûnet ve barış dönemine girmiştir. Milli mücadele döneminde Erzurum ve çevresindeki illerin Ermenilere verilmesine karşı çıkmak amacıyla 23 Temmuz 1919 tarihinde toplanan Erzurum Kongresi ile Milli mücadelenin ilkeleri belirlenmiştir.

    Erzurum tarihinin bu iki sayfalık özetine baktığımız zaman karşımıza şu gerçekler çıkmaktadır.

    • Erzurum arkeolojik değeri olan bir yerdir

    • Erzurum stratejik değeri olan bir yerdir.

    • Erzurum sürekli savaşlara sahne olmuş ve bundan dolayı sosyal hareketliliği yüksek, toplumsal dayanışması gelişmiş bir şehirdir.

    • Erzurum çeşitli medeniyetlerin yaşam merkezi olmuştur. Bundan dolayı tarihi dönemleri simgeleyen eserleri itibariyle zengindir.

    • Erzurum kurulum itibariyle Roma şehir tipolojisine sahip bir yapıda iken, zaman içerisinde Türk İslam şehir tipolojisine dönmüştür.

    Bu sonuçlara göre ilk önce şu tespiti yapmak gerekir. Erzurum arkeolojik olarak büyük bir mirasa sahip olmak zorundadır. Tarihin ilk devirlerinden beri yerleşim alanı olan bu ova üzerinde yeterli şekilde arkeolojik kazıların uzunca bir süreden beri yapılmaması ve yapılan kazılar neticesinde elde edilen eserlerin büyük bir kısmının Erzurum dışında sergilenmesi Erzurum’u müzecilik itibariyle hak ettiği yerin çok altında bir yerde olmasına neden vermiştir. Diğer önemli bir nokta ise şehrin medeniyet katmanının çıkaracak Arkeolojik kazıların yapılmaması nedeniyle şehrin tarihi geçmişinin şehirde yaşayanlara ve şehri gezmeye gelenlere gösterilememesine neden olmuştur. Bu cepheden baktığımız zaman kale içi arkeolojik çalışmaların ne kadar önemli olduğu görülmektedir.

    Erzurum stratejik konumu nedeniyle hem bir ticaret hem de askeri üs olarak ortaya çıkmıştır. Bu ister istemez şehrin bir kültür ve medeniyet şehri haline getirmiştir. Ancak şehrin savaş tarihi, ticaret tarihi, kültür tarihi işlenmemiş ve şehir belleği ve bilincinin oluşturulması sağlanamamıştır. Aynı şekilde bu kadar hareketli olan alanlarda toplumsal gelişme ve dayanışmanın toplumsal tarih açısından Erzurum’un önemli bir mekân olduğunu tespit etmek hiç de zor olmamaktadır.

    Şehrin çeşitli medeniyetlere ev sahipliği yapması, özellikle uzun yıllar süren Türk hâkimiyeti şehrin tam anlamıyla bir açık hava müzesi haline getirmesi gelmesi gerekirken Maalesef yaşanan işgal ve şehirleşme politikası yüzünden birçok eserimiz yok edilmiş ve kıymetli hazinelerinden mahrum kalmıştır. Şehrin Doğu Roma döneminde kurulması ve uzun bir süre bu medeniyetin altında kalması nedeniyle Erzurum’un ilk şehir tipolojisinin Roma şehir tipi olduğunu göstermektedir. Daha sonraları yaşanan İslam hâkimiyeti ile şehir tipolojisinin İslam şehir tipine döndürüldüğü şeklinde bir tahminde bulunabiliriz. Yeniden yaşanan Doğu Roma hâkimiyeti ile şehir tipolojisinin tekrar Roma tipine dönüştürülmeye başlandığı ve bu dönüşümün hemen peşine yaşanan Türk hâkimiyeti ile şehrin bir başka daha dönüşüm yaşayarak Türk İslam şehir tipine döndüğünü söyleyebiliriz. Bu bile Erzurum tarihinin şehircilik açısından ne kadar ilginç bir yer olduğunu göstermektedir. Erzurum şehir sisteminin kurulması için ilk önce şehir tipolojisinin belirlenmesini şarttır. Bunun için şehir tipoloji haritalarının çıkarılması ve çıkarılan bu haritaların bugünkü şehir haritası ile çakıştırılmasını gerektirmektedir. Bu çalışma şehir tarihinin incelenmesinin Erzurum şehircilik sistemi için ne kadar önemli olduğu ve yerel yönetimlerce bu tür çalışmalarının neden desteklenmesi gerektiği hakkında bir fikir vereceğine inanmaktayız.

    Şehir tarihi sadece şehir tipolojisinin belirlenmesi için değil aynı zamanda şehir belleğinin kazandırılması açısından ve şehri sevme ve ait olduğunu his etme duygusunun verilmesi için önemli olduğunu yukarıda belirtmiştik. Bugün Erzurum şehrine baktığımız zaman halk arasında yaşanan en büyük sıkıntının yaşadığı şehri tanımamak olduğunu, şehri sevmedikleri ve kendilerini bu şehre ait his etmedikleri düşüncesine kendilerini kaptırmaları olduğunu görmekteyiz. Bu sebepten dolayı Erzurum şehir tarihinin incelenmesi ve tespit edilen değerlerin şehir tarihine aktarılması gerekmektedir.

    Şehrin toplumsal tarihi açısından ve şehir gelişimi açısından şehrin mahallelerinin incelenmesi şarttır. Bugün birkaç çalışma dışında Erzurum mahalleleri ele alınıp incelenmemiştir. Mahallede yaşayan veya yaşamış önemli şahsiyetler tespit edilmemiş, mahallenin şehre göre konumu belirlenmemiş, geçmişteki ve günümüzdeki mahalle hayatı incelenmemiştir. Şehir için önemli olan öğeler tespit edilmemiştir. Şehirde yaşanan önemli olayların tek tek mahallere göre etkileri ve yorumu yapılmamıştır. Bu şekildeki bir çalışmanın eksikliği şehir hayatımızın tespiti ve şehir sistemimizi kurmak açısından büyük sıkıntılar içerisine düşmemize sebebiyet vermektedir. Şehrin mahalle mahalle tanınmaması yüzünden şehir edebiyatı oluşturmak açısından ciddi sorunlar yaşanmaktadır. Mahalle kültürümüzün nerelerde farklılaştığı ve nerelerde buluştuğunu nedenleri ile açıklayabilmemiz için şehir tarihimizi bir bütün ve mahalle mahalle incelemek zorundayız. Bu incelemeyi yapmadığımızdan dolayı şehrimizdeki imar uygulamaları şehir kültürünü ve mahalle kültürünü yok edecek tarzda gelişmektedir.

    Şehrimizdeki tipolojik değişmeler, savaşlar ve şehirleşme nedeniyle bir çok tarihi eserlerimiz ya yok edilmiş ya da yok edilmek üzere, bunun önene geçebilmek için tarihi eserlerimizi incelemek, dönemlerini tespit etmek ve bugünkü yaşantıya taşımak zorundayız bunun için tarihi eserlerimizden yok olanları neden yok olduklarını ve yerlerini, şimdi ise yerlerinde neler olduğunu tespit etmek ve bunların şehir hayatına kazandırmak için projeler yapmak zorundayız. Buda ancak kapsamlı bir şehir tarihi ve toplumsal tarih incelemesi ile mümkün olabilecektir. Maalesef Erzurum şehrimizde böyle bir çalışma şimdiye kadar yapılmamıştır.

    Şehir kimliğinin kazandırılması için şehirde yaşanan üzücü ve sevinç verici olayların incelenerek şehir hayatına simgesel olarak aktarılması gereklidir. Bunun için anıtlar ve müzelerin yapılması şehircilik için önemlidir. Erzurum sayısız savaşa konu olması, acıya şahitlik etmiş olması, yaşadığı Ermeni mezalimi vb. şehircilik açısından önemli olmasına rağmen şimdiye kadar konu şehircilik ve şehir tarihi açısından ele alınmamıştır. Şehir ve ulusal tarih için son derecede önemli olan tabyaların turizme ve şehir hayatına dahil edilmesine yönelik her hangi kapsamlı bir çalışma yapılmadığı gibi tabyalar gerektiği şekilde koruma altına da alınmamıştır. Şehir içerisinde yaşayan birçok insanımız daha tabyaların nerede oldukları, tarihteki görevlerinin ne olduğu, yolunun nerede olduğunu bile bilmemekte sadece şehirden siluetlerini izlemekle yetinmektedirler. Şehir için son derecede önemli simgeler olacak bu eserler en kısa sürede şehircilik açısından değerlendirilmeli bunun için şehir ve toplumsal tarihi açısından incelemeler yapılıp projeler geliştirilmelidir.

    Erzurum tarihi içerisinde esnaf, ayan, eşraf, alim, mutasavvıf, ağa, paşa kavramlarının oynadığı toplumsal rollerin analiz edilerek Erzurum toplumsal tarihinin yazılması ve bugünkü toplumsal yaşamın izlerinin sürülmesi gereklidir. Bu yapılmadan şehrin kültürel mirasının tam olarak anlaşılması mümkün değildir.

    Milli mücadele döneminde Erzurum her yönüyle incelenmek zorundadır. Sadece Erzurum kongresi değil, kurtuluş savaşında hem çeteci olarak hem de düzenli ordu içerisinde Erzurum’un rolü incelenmelidir. Erzurum’dan yapılan yardımların, katılımların, Erzurumlu şehitlerin, gazilerin tespit edilmesi gereklidir. Milli mücadele döneminin Erzurum’dan nasıl görüldüğü incelenmelidir. Bu Erzurumlu kimliği ve bilincinin kazandırılması açısından son derecede önemlidir.

    Aynı şekilde Balkanlar savaşından, 1. Dünya savaşına kadar, Çanakkale cephesinden, Sarıkamış cephesine kadar Erzurum’dan savaşa katılanların isimlerinin tespitinin yapılarak bunların şimdiki akrabalarının kimler olduğu ve nerede yaşadıklarının bulunması gereklidir. Böylece cumhuriyet öncesi nüfus konusunda en sağlam kaynak olan askeri arşive dayanarak Erzurum nüfusunun Osmanlının son dönemden başlayarak bugüne kadar olan hareketliliğinin tespiti yapılmalıdır. Erzurum açısından son derecede önemli bu çalışmalar ile Erzurum toplumsal hareketliliğinin takip edilebileceği gibi Erzurumlu bilincinin geliştirilmesi açısından son derecede önemlidir.

    Erzurum tarihi, Erzurum’un önemli şahsiyetlerinden ayrı bir şekilde ele alınıp incelenemez, sadece siyasi sistem içerisinde bir yörenin ve şehrin tarihi incelenemeyeceği gibi Erzurum tarihide bu şekilde incelenemez. Dolayısıyla Erzurum tarihi için Gazi Ahmet Muhtar Paşa, Kazım Karabekir, Kırbaşzade Fevzi bey, Ebulhindili Cafer bey, Şerif bey, İbrahim Hakkı, Hacı haşıl efendi, Osman Bedrettin, Raci Alkır, Mükerrem Keremtaş aynı öneme sahip şahsiyetler olarak yeri geldiğinde ayrı ayrı yeri geldiğinde de birlikte ele alınıp incelenmek zorundadır.

    Şehrimizin içinde camilerin, medreselerin, hamamların, çeşmelerin, evlerin, hanların tarihlerinin çıkarılması gerekir. Sadece kimin yaptığı yada yaptırdığı, mimarisi ile değil yaşanan olaylar, şehrin içindeki önemi, tarihte şahitlik ettiği olaylarla mekân ilişkisinin kurulacağı tarzda ele alınıp işlenmelidir.. Hangi evde kimin yaşadığının bilinmesi önemlidir. Hangi camide hangi olayların tartışıldığı, hangi vaazların verildiği, hangi alimin, arifin sohbetleri ile kendinden geçen cemaatin kimlerden oluştuğu bilinmelidir. Kaybolan tarihi eserlerimizin neden yok olduğu, yerinde nelerin bulunduğu ve bu yok olmada sorumlu olanların tespit edilip şehir suçlusu olarak şehir tarihine geçirilmeleri gerekir. Bunun gibi şehre hizmet edenlerinde şehir tarihinde simgeleşmeleri sağlanmalıdır.

    Erzurum tarihi açısından kurumların geçmişleri de önemlidir. Erzurum’da faaliyet gösteren ticari kuruluşlarımızı, resmi kurumlarımızı, vakıflar ve derneklerimizi incelememiz ilde ve şehirde kurumsallaşma bilincinin oluşması için önemli olacaktır.

    Şehrimizde yaşanan hızlı ve bilinçsiz kentleşmeden, artan ekonomik rant elde etme düşüncelerinden ve hızlı göçlerden kaynaklanan nedenlerle şehrimizi ve şehir bilincimizin yok olmaya yüz tutmasında en önemli sebep bizi geçmişe bağlayacak olan eserlerimizi yok etmekte bir sakınca görmememizde yatmaktadır. Bu şehir tarih bilincimizi oluşturamadığımızın bir işaretidir.

    Erzurum il ve şehrimiz de tıpkı ülkemiz gibi asırlara yayılmış bir tarihe ve bir sürü medeniyetin izlerine sahiptir. Ancak bu değerlerimiz maalesef ya kaybolmuş ya talan edilmiş ya da hayatımızdan çıkarmış olduğumuzu görmekteyiz. Derhal il ve şehir tarihimizi gün yüzüne çıkartmak zorundayız bunun için yerel tarih ve onun iki temel yaklaşımı olan şehir ve toplumsal tarihçiliğine önem vermek mecburiyetindeyiz. Sadece tarih değil ilimiz ve şehrimizi onlarca bilim dalının çalıştığı bir laboratuvar haline getirmemiz gerekmektedir. Bu laboratuvardan gelen sonuçları makro bir bakış ile yorumlamak ve canlı bir organizma gibi sistemli bir şekilde çalışan bir yapıya uyarlamak zorundayız.                                  Ömer Yaşar Özğödek

    Kur'an ve Dadaş Ocakları
    6Ağu, 2023
    Dadaş Ocakları’ndan Kur’an’a Hakaret Edenlere Sert Tepki

    Türkiye’nin köklü sivil toplum örgütlerinden biri olan Dadaş Ocakları, son zamanlarda artan Kur’an’a hakaret eylemlerine sessiz kalmadı. Örgüt, Kur’an’ın yüceliğini anlatan bir panel, Kur’an’ı yakanlara tepki gösteren bir basın bildirisi, Kur’an’ın manevi değerini vurgulayan bir video ve Kur’an’ı okuyan ve anlayan gençlere burs verme gibi çeşitli etkinliklerle, İslam karşıtı saldırılara karşı duruşunu ortaya koydu.

    Dadaş Ocakları Başkanı Eyüp Coşkun,nun yaptığı açıklamada, Kur’an’a hakaret eden yurt dışındaki kişilerin, İslam’ın barış ve hoşgörü mesajını anlamadıklarını, Müslümanların birliğini ve kardeşliğini bozmaya çalıştıklarını söyledi. Coşkun, “Kur’an bizim hayat kaynağımız, şerefimiz, onurumuzdur. Kur’an’a hakaret edenler, sadece bir kitaba değil, bütün bir medeniyete, bütün bir insanlığa hakaret etmiş olurlar. Biz Dadaş Ocakları olarak, bu tür saldırıları şiddetle kınıyor, Türkiye’nin ve İslam dünyasının yanında olduğumuzu ilan ediyoruz. Kur’an’ın yüceliğini anlatmak, Kur’an’ı okumak ve anlamak için elimizden geleni yapacağız.” dedi.

    Dadaş Ocakları, Kur’an’a hakaret eden yurt dışındaki kişi ve kuruluşlara karşı, İslam Dünyasınında Sert Tepkiler Göstermesini Arzu Ediyoruz.Dünya Milletleri Şunu Unutmamalıki Tek Kurtuluş Yolu İslam’dır…

    KÜLTÜR DURAĞI PROGRAMINDA ÖMER FARUK KIZILKAYA'NIN KONUĞU ÖMER YAŞAR ÖZGÖDEK
    22Şub, 2023
    KÜLTÜR DURAĞI PROGRAMINDA ÖMER FARUK KIZILKAYA’NIN KONUĞU ÖMER YAŞAR ÖZGÖDEK

    Dadaş Ocakları Derneği Genel Başkan yardımcısı ve Erzurum Sevdası Dergisi Yayın Danışmanı Ömer Yaşar Özgödek Araştırmacı,eğitimci yazar Ömer Faruk Kızılkaya’nın Milli Tv için hazırlayıp sunmuş olduğu Ķültür Durağı isimli programın konuğu oldu. Programda dadaş ve dadaşlık üzerine konuşuldu. Dadaş kimdir? Dadaşlık nedir? Geçmişten günümüze, günümüzden geleceğe dadaşlık her yönüyle konuşuldu.